Dwi'n falch o gael y cyfle am yr ail waith heddiw i graffu ar adroddiad blynyddol y rhaglen llywodraethu. Wnaf i ddim ailadrodd y pwyntiau wnes i'n gynharach am ddiffyg delifro systemig y Llywodraeth yma mewn meysydd allweddol fel tlodi plant a thlodi tanwydd. Ond fe ddywedaf i ein bod ni wedi dod yn llawer rhy gyfarwydd â'r patrwm ailadroddus hwnnw dros dymor y Llywodraeth yma a'r rhai blaenorol: targedau'n cael eu gosod, targedau'n cael eu methu, targedau'n cael eu gollwng, targedau'n cael eu hailosod ymhellach fyth i'r dyfodol, fel y gwelon ni gyda'r targed diweddaraf yn y maes amgylcheddol heddiw.

Mewn meysydd eraill fel y maes tai, mae'r targedau mor ddiystyr, mor bell o realiti bywydau pobl ar lawr gwlad o dan y Llywodraeth yma, fel bod yn rhaid cwestiynu gwerth yr ymarfer o gwbl. Tra bo'r Llywodraeth yn clochdar yn y ddogfen yma am wireddu ei hymrwymiad maniffesto i adeiladu 20,000 o dai fforddiadwy, realiti bywyd i ormod o bobl yng Nghymru—yn arbennig pobl ifanc Cymru—ydy methu fforddio prynu tai mewn cymunedau sydd ar eu gliniau yn sgil gormodedd o ail gartrefi ac mewn cymunedau lle mae tai honedig fforddiadwy y Llywodraeth Lafur yma yn gwerthu am £250,000 a mwy, ac yn gwneud mwy i gynyddu elw datblygwyr preifat nag y maent i ddiwallu'r angen lleol am dai. Mae hyd yn oed y Gweinidog tai ei hun wedi cydnabod bellach nad ydy'r diffiniad a phwyslais y Llywodraeth yma ar dai fforddiadwy yn ffit i bwrpas o ran mynd i'r afael â'r creisis digartrefedd yng Nghymru.

Ar lefel wleidyddol, mae'r diffyg ewyllys i ymateb yn ddigon cyflym a chadarn i faterion dyrys fel yr argyfwng ail gartrefi, sy'n llythrennol yn gweithio yn erbyn cymaint o flaenoriaethau strategaethau eraill y Llywodraeth, o'r Gymraeg i gynaliadwyedd, yn llesteirio cyflawniad. A thra bod cyllidebau'n dynn, mae'r methiant i weithio yn greadigol ac i weithredu polisïau fel ehangu prydau ysgol am ddim—fel clywon ni eto yn y drafodaeth ar y gyllideb—fyddai'n dod â buddion clir mewn sawl maes ac arbedion posib hefyd, hyd yn oed ar ôl i'r adolygiad tlodi plant ddweud mai dyma'r un peth allai wneud y gwahaniaeth mwyaf i weddnewid bywydau plant sy'n byw mewn tlodi, jest yn esgeulus.

Ond dyw'r diffygion o ran ewyllys ac uchelgais wleidyddol ynddo'i hun ddim yn esbonio'r hyn sydd wrth wraidd y diffyg deliferi systemig. Mae'n amlwg nad yw'r peiriant sy'n cefnogi llywodraethiant yng Nghymru yn ei ystyr ehangaf yn ddigonol ac wedi'i alinio'n iawn, fel roedd Alun Davies yn cyfeirio gynnau, i weithredu'r agenda cynhwysfawr o ran cynaliadwyedd, agenda ataliol, mae yna gonsensws eang o'i blaid. Mae'r fframwaith statudol mae'r Senedd yma wedi ei roi ar waith yn ei le ar bapur, ac mewn egwyddor beth bynnag, ond fel mae ymchwiliad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a'r Pwyllgor Cyllid yn ei ddarganfod ar hyn o bryd, ar rwystrau i gyflawniad Deddf cenedlaethau'r dyfodol, mae angen newidiadau sylfaenol os ydym am gyflawni cynnydd hir dymor.

Yn eironig ddigon, efallai mai'r pandemig yn fwy na dim byd arall, a'r angen i weithredu'n gyflym gyda'n gilydd fel un tîm, fel un genedl, fel un gwasanaeth cyhoeddus, fydd y sbardun fydd wedi gwneud y mwyaf i wireddu'r nodau yma, yn fwy na dim byd arall mae'r Llywodraeth wedi ei wneud yn ystod y tymor hwn. So, sut felly ydyn ni'n mynd i'r cam nesaf o ran gweithredu fel un gwasanaeth cyhoeddus, fel un genedl, wrth adfer o'r pandemig ac osgoi hen ffyrdd o weithio? O ran y Llywodraeth a'r gwasanaethau cyhoeddus yn eu cyfanrwydd, rhaid i ni fod yn fwy disgybledig a cheisio lleihau nifer y dangosyddion ac amcanion a strategaethau sydd jest yn pentyrru, a ffocysu ar y prif nodau llesiant sydd yn y Ddeddf llesiant; un fframwaith o ran rhaglen lywodraethu i waith yr holl gyrff hyd-braich a chynghorau sir ac yn y blaen, a grymuso staff ac arbenigwyr ar lawr gwlad yn eu sectorau gwahanol i wneud eu gwaith heb fan reolaeth o'r canol. Gwobr fawr annibyniaeth yn y pen draw ydy medru datganoli ac ymrymuso ymhellach o fewn Cymru law yn llaw.

Ni all unrhyw Lywodraeth, boed hi'n ganol neu leol, ddim cynnal asesiad wirioneddol annibynnol o'i pherfformiad ei hun. Felly, mae angen gwell atebolrwydd a gorolwg allanol i fesur perfformiad, a does bosib bod gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol rôl fwy penodol i fod yn ei chwarae, a'r Senedd ei hun hefyd, o ran cryfhau atebolrwydd a deliferi yn y tymor nesaf. A fyddai'r Prif Weinidog, efallai, yn cytuno y byddai creu pwyllgor gweinyddiaeth gyhoeddus gwirioneddol o fewn y Senedd hon yn pontio rhwng rôl arweinwyr gwleidyddol ac arweinwyr o fewn y sector gyhoeddus? Yn sicr, mae'r darpar Prif Weinidog yma—