Bydd llawer ohonom wedi rhannu cwmni'r Tywysog Philip, wrth fod yn bresennol gydag Ei Mawrhydi y Frenhines, mewn agoriadau brenhinol yn y Senedd ac ar adegau eraill, ond cofiaf hefyd rai o'r sgyrsiau llai ffurfiol. Pan ymwelodd ef a'r Frenhines â Glynebwy yn 2012 yn rhan o ddathliadau'r Jiwbilî Ddiemwnt, sylwais ar sut y treuliodd amser hefyd yn helpu pobl i deimlo'n gartrefol er mwyn iddyn nhw fwynhau'r achlysur. Roedd yn sicr yn gweld hyn fel achlysur i'r bobl ac nid dim ond fel achlysur iddo ef ei hun a'r parti brenhinol. Roedd am i bawb deimlo'n gartrefol er mwyn mwynhau cyfarfod ag ef a'i Mawrhydi.

Roedd yn cynrychioli cenhedlaeth a wnaeth nid yn unig ymladd yn yr ail ryfel byd, ond a oedd yn deall yr hyn sydd ei angen i sicrhau heddwch rhwng cenhedloedd. Roedd dyfnder ac ehangder ei wasanaeth cyhoeddus dros y blynyddoedd wedi'i wreiddio mewn safbwynt byd-eang a oedd yn eang ei ragolygon ac yn ddwfn ei ddealltwriaeth, ac wedi'i uno gan gred y gallai pobl fod yn rym ar gyfer newid. Llywydd, gwelais y safbwynt byd-eang hwn am y tro cyntaf pan gyfarfûm â'r Dug am y tro cyntaf rai blynyddoedd yn ôl nawr, yn y 1980au, pan oeddwn yn gweithio yn y WWF ac ef oedd llywydd y sefydliad. Nawr, yn aml iawn, gall llywydd o'r fath beidio ag ymwneud yn fawr â sefydliad, a dim ond bod yn bresennol ar achlysuron ffurfiol, ond nid dyna oedd ffordd y Tywysog Philip: roedd yn ysgogi ac yn bywiogi'r sefydliad cyfan. Heriodd ei angerdd a'i wybodaeth a'i ddealltwriaeth y sefydliad a phob un ohonom a fu'n gweithio ynddo. Roedd ei egni a'i benderfyniad yn golygu mai daeargrynfeydd oedd ei ymweliadau yn hytrach nag achlysuron urddasol. Roedd yn deall y cysylltiadau rhwng polisi hinsawdd ac ecoleg ar adeg pan oedd pethau o'r fath yn cael eu herio a'u cwestiynu'n eang. Ond roedd hefyd yn deall y rhan y gallai sefydliadau megis y WWF ei chwarae wrth arwain, arloesi a sbarduno newid. Roedd yn adnabyddus yn y 1950au fel un a oedd yn diwygio'r ffordd yr oedd y teulu brenhinol yn gweithio ac yn gweithredu, ond gallai ddod â phobl at ei gilydd a gweithredu fel catalydd a helpu i gyflawni'r newid hwnnw. Yr hyn a welais i oedd tywysog gweithgar iawn, tywysog a oedd ar frys nid yn unig i sicrhau newid, ond i chwarae rhan mewn sbarduno a llunio'r newid hwnnw.

Llywydd, yn y Cymoedd, wrth gwrs, rydym ni hefyd yn cofio ei ymweliadau ag Aberfan. Bûm yn myfyrio gyda Dawn Bowden yn ystod y dyddiau diwethaf ynghylch cymaint oedd ei ymweliadau â theuluoedd bryd hynny wedi helpu, a sut yr oedd yn estyn allan ar adeg pan oeddem yn dioddef un o'r trychinebau cenedlaethol gwaethaf yn ein hanes. Treuliodd y Tywysog Philip amser yn siarad â phobl, yn gwneud te i bobl ac yn gwrando ar eu poen a'u dioddefaint. Heddiw, Llywydd, mae Ei Mawrhydi y Frenhines a'r teulu brenhinol cyfan yn ein calonnau. Gobeithiwn y bydd geiriau a chydymdeimlad pob un o'n gwledydd a'n pobloedd, yn unedig, yn dod â rhywfaint o gysur iddyn nhw ar yr adeg hon o dristwch mawr.