Bu farw Elystan Morgan yr wythnos diwethaf yn 88 mlwydd oed. Mi oedd yn Aelod Seneddol Llafur dros Geredigion rhwng 1966 a 1974, yn aelod o Dŷ'r Arglwyddi ers 1981, ac yn fargyfreithiwr a barnwr.

Mi ydyn ni gyd yn eistedd yn y Senedd yma heddiw oherwydd cyfraniad oes Elystan a'i debyg yn brwydro'r achos dros hunan-lywodraeth i Gymru. Mi gychwynnodd y daith hynny o fewn Plaid Cymru, ac yna yn 1964 mi adawodd i hyrwyddo yr un achos o fewn y Blaid Lafur. Mi oedd yn sosialydd o egwyddor ac yn genedlaetholwr o reddf. Lles Cymru a'i phobol oedd wrth wraidd ei holl wleidyddiaeth.

Mi ddywedodd Vaughan Roderick amdano taw llwyddiant mwyaf Elystan oedd hefyd ei fethiant mwyaf, yn arwain ymgyrch 'ie' refferendwm 1979. Fe wnaeth hynny gydag urddas ac angerdd, o fewn yr amodau gwleidyddol mwyaf gwenwynig. Ac mi gynhaliodd y fflam.

Dyn ei filltir sgwâr oedd Elystan, ac mi oedd y sgwâr hynny o gwmpas ei annwyl Bow Street, Llandre a Dole. Mi ymgyrchodd dros Geredigion ymhell tu hwnt i'w gyfnod yn ei chynrychioli, ar y grisiau tu allan y Senedd yma yn 2006 i frwydro dros wasanaethau Bronglais, ac wrth ddiogelu dyfodol IBERS fel sefydliad ymchwil rhyngwladol.

Wneith datganiad byr fel hyn yn y Senedd fyth dalu'r deyrnged yn llawn i gyfraniad Elystan, ond gwir yw dweud mai bodolaeth y Senedd yma yw'r deyrnged orau oll i fywyd Elystan. Diolch amdano a phob cydymdeimlad â'i deulu a'i gyfeillion.