Mae tai diogel a fforddiadwy o ansawdd uchel yn gonglfaen i well iechyd, gwell canlyniadau addysgol a gwell lles. Gwyddom o amcangyfrifon angen tai y bydd arnom angen 7,400 o gartrefi ychwanegol y flwyddyn am y pum mlynedd nesaf, ac rydym yn gwneud popeth o fewn ein gallu i ddarparu anghenion tai Cymru. Ond, gyda phwerau treth newydd i gymell datblygwyr i fwrw ymlaen â datblygiadau sydd wedi'u gohirio, gallem ni wneud mwy. Nid yw treth ar dir gwag yn unig yn ateb i'r argyfwng tai, wrth gwrs, ond mae'n ymyriad y gallwn ni ei wneud i gyflwyno datblygiad amserol. Fel y mae, mae perchnogion tir yn elwa ar gynnydd yng ngwerth eu tir pan gaiff ei nodi yn y broses gynllunio ar gyfer datblygu. Pan fo'r tir wedyn yn cael ei ddatblygu, gan ddarparu cartrefi y mae mawr eu hangen, mae'r system hon yn gweithio. Ond, pan fo'r perchnogion tir yn dal y tir hwnnw ac nad yw/n cael ei ddatblygu, mae enillion preifat, ond ar gost gyhoeddus. Drwy gynyddu'r gost o ddal gafael ar dir sydd wedi'i nodi i'w ddatblygu, gallai treth ar dir gwag helpu i annog datblygiad ac ail-gydbwyso pwy sy'n ysgwyddo'r gost pan na fydd datblygiad yn digwydd. Gallai treth ar dir gwag hefyd helpu i gyfrannu at adfywio, mynd i'r afael â golwg wael safleoedd segur a'u heffaith ar les y rhai sy'n byw gerllaw.

Er mwyn dechrau archwilio'n briodol cyfleoedd y dreth ar dir gwag i Gymru, mae angen y pwerau arnom yn gyntaf. Rydym bob amser wedi bod yn glir, wrth geisio pwerau newydd am y tro cyntaf, y byddwn yn profi dull Deddf Cymru 2014, ac nid ydym erioed wedi tanamcangyfrif yr her o lywio'r broses hon. Aeth dwy flynedd o waith i sicrhau bod gan Lywodraeth y DU yr wybodaeth yr oedd ei hangen arni i ystyried yr achos dros ddatganoli, cyn i ni wneud cais ffurfiol am drosglwyddo pwerau. Cefais drafodaeth adeiladol gydag Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys mewn cyfarfod Cydbwyllgor y Trysorlys. Cytunwyd mai Mater i Lywodraeth Cymru oedd gwneud penderfyniadau polisi ynghylch sut y byddai unrhyw dreth ddatganoledig newydd yn gweithredu, ac i'r Senedd hon benderfynu a ddylid trosglwyddo unrhyw dreth newydd i gyfraith. Swyddogaeth Llywodraeth a Senedd y DU yw penderfynu datganoli pwerau treth newydd. Fodd bynnag, pan wnes i'r cais ffurfiol ym mis Mawrth 2020, eu hymateb oedd gofyn am ragor o wybodaeth eto am weithrediad y dreth. Rydym wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU yn ddidwyll i benderfynu a darparu'r wybodaeth y bydd ei hangen arnynt, ond nid yw'n briodol i Lywodraeth y DU gymryd rhan mewn materion sydd, yn briodol, i Lywodraeth Cymru a'r Senedd hon.

Mae gwelliant y Ceidwadwyr yn galw arnom i gydnabod bod nifer o resymau pam y gallai fod oedi mewn datblygiadau. Wel, mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni bob amser wedi'i gydnabod. Gwnaethom gomisiynu ymchwil i'r rhesymau a'u mynychder ledled Cymru. Rydym bob amser wedi bod yn glir iawn nad ydym yn ceisio cosbi'r rhai sy'n mynd ati i ddatblygu o fewn amserlenni proses arferol, na'r rhai sy'n cael eu hatal rhag cael eu datblygu gan resymau sydd y tu hwnt i'w rheolaeth.

Er mwyn cyflawni ein hamcanion polisi, gwyddom y bydd angen i ni ystyried yn ofalus sut y byddai treth o'r fath yn cael ei phennu a'i strwythuro, a byddwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid i gynllunio dull sy'n datgymell yr ymddygiadau nad ydym eu heisiau, heb greu canlyniadau anfwriadol. Ond, mae'n rhaid i'r pwerau ddod cyn y gellir ymgymryd â'r dyluniad polisi manwl. Mae'r diffyg cynnydd parhaus o ran datganoli pwerau newydd nid yn unig yn gwadu ysgogiad sylweddol i ni o ran diwallu'r angen am dai a chefnogi adfywio, mae'n awgrymu nad yw'r broses yn ymarferol. Ac eto, yn y cyfamser, mae Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen â'i chynlluniau i gyflwyno treth datblygu eiddo preswyl ledled y DU, a fydd yn cynnwys, o fewn ei chwmpas, trethu'r elw sy'n deillio o ddal gafael ar dir a nodwyd i'w ddatblygu. 

Mae treth ar dir gwag yn dreth gul wedi'i thargedu. Mae'n cyd-fynd yn agos â chyfrifoldebau datganoledig, ac ni fyddai ganddi fawr o ryngweithio â meysydd nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Byddai'n berthnasol i dir yng Nghymru yn unig, ac ni fyddai disgwyl yn rhesymol iddi gael effaith sylweddol y tu allan i Gymru. Os na allwn sicrhau pwerau ar gyfer treth o'r fath, mae'n anodd credu y gallem ni sicrhau pwerau ar gyfer unrhyw dreth newydd o dan y broses bresennol. Pe bai Llywodraeth y DU yn cytuno i fwrw ymlaen â'n cais yn ysbryd yr hyn yr ydym ni wedi cytuno arno, gallem ni heddiw fod yn trafod a ddylid derbyn trosglwyddo pwerau, yn hytrach na pharhau i edifarhau am y diffyg cynnydd. Yn hytrach, mewn proses lle y gall Llywodraeth y DU ofyn am ragor o wybodaeth, mae'n rhaid i ni gwestiynu a yw'r broses honno'n addas i'r diben. Diolch.