Mae cofio yn perthyn i ni i gyd. Mae hynny oherwydd ein bod ni i gyd yn elwa ar yr hyn a sicrhaodd cenedlaethau'r gorffennol ar ein rhan ni: rhyddid. Ni fyddai'r rhyddid yr ydym ni'n ei fwynhau nawr wedi bod yn bosibl heb aberth y rhai a wnaeth ollwng gafael ar eu rhyddid.

Ar adeg pan fo ein cymdeithas yn parhau i fod yn fwy tameidiog a phryderus nag y gallai unrhyw un ohonom ni fod wedi ei feddwl nac y byddem ni'n ei ddymuno, mae cofio yn rhywbeth y gallwn ni ei rannu fel aelodau o gymdeithas. Gwnaeth milwyr Prydain ymladd ochr yn ochr â milwyr o bob rhan o'r Gymanwlad, gan gynnwys 1.5 miliwn o filwyr o India, 40,000 ohonyn nhw'n Fwslimiaid o Bacistan bresennol, ac mae'r rhan fwyaf o bobl yn dal i fod yn anymwybodol bod Mwslimiaid wedi ymladd dros Brydain yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Dylai'r hanes cyffredin hwn chwarae rhan enfawr yn y broses o integreiddio diwylliannau sydd ar hyn o bryd yn ei chael hi'n anodd eu cysoni. Mae'r fenter Cofio Gyda'n Gilydd yn dod â phobl at ei gilydd i ddysgu am fyddinoedd aml-ethnig, aml-ffydd y Rhyfel Byd Cyntaf, ac i ddeall beth all cofio ein hanes ei olygu i hunaniaeth ac am berthyn yn ein cymdeithas heddiw.

Pan fyddwn ni'n coffáu brwydrau yn y gorffennol, am y dewrder, yr aberth a'r golled, rydym ni'n meddwl am bawb a atebodd yr alwad i amddiffyn rhyddid rhag gormes, pobl a oedd, er gwaethaf eu gwahaniaethau, ag un peth yn gyffredin—eu dynoliaeth gyffredin. Nid yw bodolaeth a goroesiad dynol yn amodol ar yr unigolyn a'r gymuned yn unig, ond hefyd y berthynas sy'n datblygu rhwng yr unigolyn a'r gymdeithas, sy'n darparu gwir ffynhonnell oleuedigaeth i'r ddau ac sy'n helpu'r ddynoliaeth i ffynnu. Fel unigolyn, ni allwch chi gyflawni perffeithrwydd oni bai eich bod chi'n rhan o'r gymuned, lle mae cymaint i'w ennill.

Fel llawfeddyg sydd wedi ymddeol, caf fy atgoffa ar yr adeg hon o'r flwyddyn am gyfraniad ein meddygon a'n nyrsys mewn cyfnod o ryfel. Y rhyfel byd cyntaf y rhyfel gwirioneddol ddiwydiannol cyntaf mewn hanes dynol, rhyfel a fyddai, dros bedair blynedd, yn arwain at farwolaeth dros 750,000 o filwyr Prydain, ac anafu 1.6 miliwn arall, a'r mwyafrif ag anafiadau orthopedig. Yn y cyd-destun hwn, daeth sgiliau'r llawfeddyg orthopedig i'r amlwg. Bu farw miliynau a chafodd miliynau eraill eu gadael yn anabl. Yn wyneb lladdfa o'r fath, fe wnaeth y proffesiwn meddygol, yn wir, ymateb yn wych.

Dau Gymro oedd yn gyfrifol am un o'r datblygiadau pwysicaf, sef sblint Thomas, sy'n dal i gael ei ddefnyddio mewn ardaloedd rhyfel heddiw. Cafodd ei ddyfeisio ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan y llawfeddyg arloesol Hugh Owen Thomas o Lerpwl, a gaiff ei ddisgrifio yn aml fel tad orthopedeg Prydain, a anwyd ar Ynys Môn i deulu o osodwyr esgyrn. Ond ei lawfeddyg o nai Robert Jones, yn ddiweddarach Syr Robert, ac yntau'n uwch-frigadydd arolygydd orthopedeg yn y lluoedd arfog, oedd yn bennaf yn gyfrifol am gyflwyno ei ddefnydd ar faes y gad yn y rhyfel byd cyntaf ac a ddaeth yn dad llawdriniaeth orthopedig Prydain. Roedd wedi sefydlu ysbyty yng Nghroesoswallt cyn y rhyfel gydag Agnes Hunt. Maes o law, byddai Ysbyty Orthopedig Robert Jones ac Agnes Hunt yn cael ei gydnabod fel canolfan ragoriaeth orthopedig.

Ym 1914, bu farw 80 y cant o filwyr gydag esgyrn y glun wedi eu torri. Roedd defnyddio sblint Thomas yn golygu erbyn 1916, bod 80 y cant o filwyr a ddioddefodd yr anaf hwnnw wedi goroesi. Gyda channoedd o filoedd o filwyr wedi eu hanafu yn dychwelyd adref, arweiniodd y rhyfel byd cyntaf hefyd at bwyslais newydd ar adsefydlu a gofal parhaus. Roedd datblygiadau enfawr mewn technoleg coesau a breichiau prosthetig i ddiwallu anghenion cannoedd o filoedd o drychedigion. Roedd y system gofal iechyd wedi ei llethu ond cafodd gallu newydd ei sefydlu. Mae'r rhyfel byd cyntaf yn cael ei gofio am gymaint—am ryddid, am fywyd heb berygl o ymosodiad. I mi fel llawfeddyg, mae hi hefyd yn ymwneud â'r hyn a wnaeth eraill i drin a chefnogi'r rhai a oedd wedi ymladd ac a gafodd eu hanafu. Felly, heddiw roeddwn i eisiau cydnabod hyn a dweud gyda balchder y byddwn ni i gyd yn eich cofio chi. Diolch.