Sefydlodd ein hadolygiad o wariant grant bloc heb ei addasu i Gymru o'r Trysorlys hyd at 2024-25. Mae'r gyllideb tair blynedd hon yn rhywbeth y mae llawer ohonom ni wedi bod yn galw amdani ers tro byd, ac mae'n caniatáu cynllunio tymor hwy.

Mae Dadansoddiad Cyllidol Cymru yn amcangyfrif, ac eithrio cyllid COVID, y bydd y gyllideb graidd ar gyfer gwariant blynyddol o ddydd i ddydd gan Lywodraeth Cymru yn cynyddu £2.9 biliwn erbyn 2024-25 o'i gymharu â 2021-22, sy'n cyfateb i ryw 3.1 y cant y flwyddyn yn ystod cyfnod yr adolygiad o wariant mewn termau arian. Roedd hwnnw yn rhywbeth a ddywedodd Peter Fox yn gynharach. Ond—mae yna 'ond' bob amser—os ystyrir chwyddiant, cyllideb sy'n aros yn ei hunfan yw hon ar y gorau. Rydym ni wedi gweld cynnydd enfawr mewn chwyddiant yn ddiweddar. Mae hynny yn siŵr o effeithio ar y sector cyhoeddus. Mae costau uwch darparu gwasanaethau, cyflogau uwch a chostau ynni llawer uwch hefyd—nid yw awdurdodau lleol na'r sector cyhoeddus yn ddiogel rhag hyn.

O ran y gwariant arfaethedig ar dai, rwy'n falch iawn o'r buddsoddiad arfaethedig ar gyfer y tair blynedd nesaf yn y grant tai cymdeithasol, ac yn falch o weld y grant cymorth tai yn cael ei gynnal ar ei lefel bresennol, ond byddai'n well gen i weld cynnydd i gyflogau staff sy'n unol â chwyddiant dros dair blynedd i gefnogi'r cynnydd mewn costau byw. Mae'r gyllideb ddangosol yn aros ar wastad am dair blynedd, felly mewn termau real byddai hynny'n golygu rhywbeth fel gostyngiad o 10 y cant.

Yn anffodus, ni fyddwn yn gallu trafod cyllidebau amgen gan nad yw Plaid Cymru na'r Ceidwadwyr yn gallu neu'n barod i lunio dewisiadau eraill. Cafodd yr amcangyfrif diweddaraf o dreth a gwariant yng Nghymru ei lunio yn yr adroddiad 'Dyfodol Cyllidol Cymru', a gyhoeddwyd gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru Prifysgol Caerdydd ym mis Mawrth 2020, ac nid yw'n cael ei ystyried yn grŵp sy'n wrthwynebus i genedlaetholdeb Cymreig na Phlaid Cymru. Ac amcangyfrifodd yr adroddiad fod Cymru, yn 2018-19, wedi codi £29.5 biliwn mewn trethi a bod Llywodraethau Cymru a'r DU wedi gwario £43 biliwn arni, sy'n golygu bod £13.5 biliwn yn fwy wedi ei wario ar Gymru nag a godwyd gan drethi Cymru.

Fel arfer ar yr adeg hon byddwn i'n gofyn a fyddai Plaid Cymru yn awyddus i lunio cyllideb ar gyfer Cymru annibynnol, a'r ateb fu 'byddem' bob amser, ond ni welais i un erioed. Eleni, rwyf i am ofyn cwestiwn gwahanol: ydyn nhw, mewn Cymru annibynnol, yn bwriadu diddymu'r GIG, diddymu pensiynau, cynyddu trethi 46 y cant, neu fod â chyfuniad o doriadau i'r holl wasanaethau a chodiadau sylweddol, neu a oes ganddyn nhw goeden arian hud? Hefyd, mae gwrthwynebiad Plaid Cymru i ffyrdd osgoi yn hysbys iawn, ond gwahanol iawn yw hi yn yr ardal y mae eu harweinydd yn ei chynrychioli, lle mae Llandeilo ar fin cael ei hail ffordd osgoi pan nad oes llawer o leoedd eraill wedi cael un o gwbl.

Mae polisi'r Ceidwadwyr yn hawdd ei ddeall: torri trethi a pheidio â chael unrhyw gynnydd mewn gwariant. Yn syml, nid yw hynny'n gweithio. Os yw'r Ceidwadwyr yn awyddus i leihau gwariant, gadewch iddyn nhw ddweud wrth y bobl ble. Ni pharodd eu syniad mawr nhw i ddiddymu presgripsiynau am ddim yn hir iawn yn ystod yr ymgyrch etholiadol i'r Senedd ar ôl iddyn nhw ddechrau siarad â grwpiau ffocws ac â'r etholwyr yn gyffredinol.

Yr un mor bwysig â maint y gyllideb yw'r dull o'i gwario. Hoffwn i geisio argyhoeddi Llywodraeth Cymru i gymhwyso'r prawf pumplyg i wariant. Effeithiolrwydd: a yw'r gwariant yn effeithiol o ran cyflawni nod y Llywodraeth? Effeithlonrwydd: a yw'r gwariant y defnydd mwyaf effeithlon o'r adnoddau? Tegwch: a yw hyn yn cynnig tegwch i bob rhan o Gymru, nid o reidrwydd mewn blwyddyn ond dros gyfnod o amser? Gall gwaith ffordd mawr ar ffordd Blaenau'r Cymoedd neu'r A55 ystumio gwariant. Cydraddoldeb: a yw pawb yn cael eu trin yn gyfartal? A yw'r gwariant yn cael ei ystumio i un neu fwy o grwpiau o bobl neu i ffwrdd oddi wrth eraill? Ac, yn olaf, yr amgylchedd: a fydd y gyllideb yn gwella'r amgylchedd, yn lleihau ein hôl troed carbon, ac yn gwella bioamrywiaeth?

O ran trethiant, rwyf i bob amser wedi gwrthwynebu amrywio'r dreth incwm. Os gwnewch chi ei thorri, byddwch chi'n brin o incwm. Os gwnewch chi ei chynyddu, rydych chi'n cynhyrfu'r etholwyr; bydd pobl sy'n gallu defnyddio cyfeiriad yn Lloegr yn gwneud hynny ac felly mae hynny'n annhebygol iawn o godi'r swm a ragwelir. Yr hyn y byddwn i'n galw amdano eto yw dychwelyd ardrethi busnes i reolaeth awdurdodau lleol. Os ydym ni'n sôn am ddatganoli, ac mae pawb yn y fan hon neu bron pawb yn y fan hon o blaid datganoli, ni all datganoli orffen yng Nghaerdydd. Mae'n rhaid i ni ddatganoli mwy o bwerau a mwy o arian, a mwy o allu cyllidebol i godi arian i'r awdurdodau lleol.

I gloi, mae'r gyllideb yn rhagdybio bod cynnydd mewn costau yn cael ei reoli y tu allan i wariant craidd—cyllideb statig, ond ar ôl dod i arfer â thoriadau blynyddol, mae hwnnw yn sicr yn gam i'r cyfeiriad iawn. Diolch, Dirprwy Lywydd.