Diolch yn fawr i fy nghyfaill Mike Hedges am ddod â'r ddadl yma. Ble arall yn y byd fyddem ni'n cael dadl fel hon? Wel, efallai yng nghynulliad talaith Chubut, o bosib. Mae'n hyfryd, onid yw e? Mae'n quintessentially Welsh i gael dadl fel hyn ar gapeli Cymru. Efallai bod Mike Hedges a fi yn Aelodau o bleidiau gwleidyddol gwahanol, ond mae llawer gyda ni'n gyffredin, ac un o'r pethau hyn yw bod y ddau ohonom ni'n gyd-aelodau o Undeb Bedyddwyr Cymru. Croeso i chi 'cheer-io' ar y pwynt yna.

Un hen enw ar gapeli oedd 'tŷ cwrdd', yn llythrennol yn golygu dyna lle roedd y gymuned yn dod at ei gilydd. Heb or-sentimentaleiddio, yn aml iawn, ceiniogau prin y werin adeiladodd ein capeli ni, o Salem Rhydcymerau yn etholaeth fy nghyfaill Mabon ap Gwynfor, a gafodd ei anfarwoli gan Curnow Vosper ac Endaf Emlyn, i Dabernacl Treforys, eglwys gadeiriol anghydffurfiaeth Gymraeg, fel mae Mike Hedges yn ein hatgoffa ni yn gyson.

Gwir am gapeli Cymru yw geiriau englyn hyfryd Williams Parry am y neuadd ym Mynytho:

'Adeiladwyd gan dlodi;—nid cerrig / ond cariad yw'r meini; / cyd-ernes yw'r coed arni; / cyd-ddyheu a'i cododd hi.'

Fel saer coed yn y Rhondda—Buffy Williams—yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg, fe wnaeth fy hen dad-cu weithio ar nifer o gapeli, gan gynnwys ei gapel ef ei hun, sef capel Noddfa Treorci. Roedd y capel yn dal dros 1,500 o bobl—mwy hyd yn oed na Thabernacl Treforys, Mike—ac wrth ymweld â’r lle ar ddiwedd y 1970au fe wnaeth Penri Jones, awdur Jabas a golygydd Lol, ddweud hyn am Noddfa Treorci: 'Mae'r capel fel arena maes chwaraeon a'r pulpud fel llwyfan mawr.' Ac wrth ymweld â’r festri, dywedodd fod gwell cyfleusterau yno nag mewn nifer o ysgolion cyfoes. Yno roedd y cyfansoddwr John Hughes yn organydd. Yno roedd man cyfarfod cyntaf y byd-enwog côr meibion Treorci.

Ond, am amryw o resymau—yn gymdeithasol, yn economaidd, yn wleidyddol—ciliodd y tyrfaoedd o Noddfa, fel sawl Noddfa, Tabernacl a Salem arall. Mae Penri Jones yn terfynu ei ymweliad trwy ddweud hyn: 'Bu yma unwaith lawenydd, ond rhaid bod rhyw ddiofalwch trychinebus i beri bod y cyfan yn diflannu mewn modd mor derfynol.' Gwir oedd geiriau y proffwyd ffraeth, oherwydd o fewn ychydig flynyddoedd, o fewn pum mlynedd, llosgwyd Noddfa i lawr. Fe ddiflannodd y cyfan yn y modd mor derfynol roedd Penri Jones wedi rhagweld, yr holl adnoddau cymunedol a cherddorol wedi mynd yn llwyr.

Dywedodd Huw T. Edwards, yr undebwr Llafur a gafodd ei ddisgrifio yn Brif Weinidog answyddogol Cymru,