Mae'n fraint wirioneddol cael ymuno â'r ddadl hon a dilyn cyfraniadau mor gryf a phwerus i'r Senedd hon sydd ynddi'i hun yn rhan o gontinwwm ein hanes. Rydym yn sôn am ein capeli a'n heglwysi, ond gallwn hefyd siarad am ein synagogau, ein mosgiau a'n temlau, rhan o wead yr hyn ydym ni. A phan feddyliaf am ein hanes crefyddol, rwyf innau hefyd, fel eraill yma heddiw, yn meddwl am ein hanes cymdeithasol, ein hanes diwylliannol. Mae'r genedl a aned yng nghysgod Rhufain ac a adeiladodd gapeli sy'n bodoli heddiw, fel Sant Gofan, yr un mor bwysig er mor adnabyddus yw Dewi Sant.

Ac felly, wrth i'r genedl fabwysiadu ei hunaniaeth wleidyddol, siaradodd Mike Hedges am y gystadleuaeth, os mynnwch, neu'n agos at ryfela mewn rhai achosion, rhwng capeli a thafarndai ar ddechrau'r ganrif ddiwethaf. A phan ddarllenais am hanes cymdeithasol Tredegar, roedd y gwrthdaro hwnnw i'w weld. Ganwyd y mudiad dirwest yn ein capeli a cheisiodd mudiad yr undebau llafur wneud y gorau o ddau fyd, ac nid wyf yn siŵr pa mor llwyddiannus oedd hynny bob amser ar wahanol adegau. Ond mae'n rhan o'r hyn ydym ni, oherwydd gallwn i gyd siarad am y pethau hyn. Ond nid oes unrhyw wlad arall yn y byd a fyddai wedi adeiladu Soar y Mynydd lle y cafodd ei adeiladu a lle mae'n sefyll heddiw—yn un o'r lleoedd mwyaf hudol yn ein gwlad. Ond gallwn i gyd siarad am ein capel lleol a'n lleoedd lleol.

Bydd yr Aelodau yma'n gwybod fy mod wedi colli fy nau riant dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, ac wrth ddarllen drwy rai o bapurau fy nghapel lleol, Ebenezer, Sirhywi, yr hyn a welwch yng nghofnodion y capel yw hanes, hanes cymdeithasol Sirhywi a hanes cymdeithasol Tredegar, a lle'r Gymraeg. Y ddadl: a ddylem gael ein gwasanaethau yn y Gymraeg neu'r Saesneg? Penderfynasant, yn gyntaf oll yn sicr, y byddent yn pregethu yn Saesneg ond yn gweddïo yn Gymraeg. Os bu trosiad erioed am Gymru ac am Dredegar, mae'n debyg mai dyna fe.

Ond mae hyn hefyd yn ymestyn yn ôl ac yn rhoi gwybod i ni pwy ydym ni heddiw. Pan gyflwynodd Griffith Jones ei ysgolion cylchynol, nid pregethu'r Beibl yn unig a wnâi, daeth ag anllythrennedd i ben; creodd genedl lythrennog drwy gyfrwng y Gymraeg, ac arweiniodd hynny at estyn allan eto a chreu profiad diwylliannol gwahanol. Ac Evan Roberts, yn cystadlu yn 1905 gydag Undeb Rygbi Cymru am bwy a ddylai gael ei gofio fel yr enillydd yn 1905. Arweiniodd y diwygiad at ffrwydrad mewn hunaniaeth a adeiladwyd ar sylfaen ein capeli. A'r hyn a wnaethom yno, wrth gwrs, oedd creu Cymru wahanol iawn, oherwydd y Gymru a fodolai cyn hynny oedd Cymru rhywle fel Sant Martin yng Nghwm-iou. Rwy'n credu mai dyna un o'r eglwysi harddaf yn y wlad, a bydd y rhai ohonoch sy'n ei hadnabod, i fyny yn y bryniau uwchben y Fenni, yn gwybod eich bod yn cerdded drwy gorff cam yr eglwys honno ac yn edrych ar sut y mae daeareg a daearyddiaeth y lle wedi creu eglwys sy'n cael ei defnyddio heddiw, ond rhywle sy'n unigryw Gymreig a hefyd yn lle unigryw a hardd, a lle hudol iawn. Ond rydym yn darllen hanes ein gwlad drwy ein heglwysi a'n capeli a'n hadeiladau crefyddol.

Rwy'n cytuno â'r pwyntiau a wnaeth Mike Hedges wrth gyflwyno'r ddadl hon, ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu ymateb i'r rheini. Fe fydd yn gwybod bod y ganolfan dreftadaeth sy'n cael ei hadeiladu ym Merthyr, o'r synagog, yn sôn am hanes y gymuned Iddewig yng Nghymoedd de Cymru. A chredaf fod yn rhaid inni ddod i delerau â rhannau o'n hanes o hyd, ac yn sicr mae'r terfysgoedd gwrth-Iddewig yn Nhredegar ar ddechrau'r ganrif ddiwethaf yn rhywbeth nad ydym wedi dod i delerau â hwy eto heddiw. Yn y ffordd y diogelwn y brics a'r morter, credaf mai'r hyn y mae'n rhaid inni ei wneud yw trosi hynny i'r presennol hefyd ac i bwy ydym ni fel pobl a phwy ydym am fod fel cenedl.

Hoffwn ofyn i'r Gweinidog hefyd sut y mae'n credu y gellir defnyddio Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) a basiwyd gan y lle hwn yn ôl yn 2016, rwy'n credu, i ddiogelu'r lleoedd hyn, oherwydd hyd nes y byddwn wedi diogelu'r lleoedd hyn, yn llythrennol ni fydd gennym frics i allu adeiladu'r dyfodol hwn. Felly, yn y ddadl hon y prynhawn yma, rydym wedi ymestyn yn ôl i gysgod yr ymerodraeth Rufeinig, pan wnaethom adeiladu ein cenedl, ac i lle y cafodd y genedl honno ei ffurfio, yn y chwyldro diwydiannol a'r holl rannau eraill o'n hanes yr ydym yn gyfarwydd â hwy, ond hefyd yn y capeli a'r eglwysi. Nid Llywodraeth yn creu pobl oedd yr hyn a ddigwyddodd yno, ond pobl yn creu diwylliant.