A nodwn fod gwir angen darparu pa gyfleoedd bynnag y gallwn eu darparu i ganiatáu i bobl helpu i wneud Cymru'n wlad fwy cyfartal. Roeddwn yn edrych ar y papur a wnaeth Dr Mark Lang ar gyfer ColegauCymru a edrychai ar y materion hyn sy'n ymwneud â symudedd cymdeithasol ac os yw'r ddarpariaeth addysg bresennol yng Nghymru yn cefnogi'r symudedd cymdeithasol hwnnw ac yn galluogi pobl ifanc yn ddigonol i sicrhau llesiant ar hyd eu hoes. Mae'r ffocws ar ôl-16, ond mae hefyd yn ystyried y ddarpariaeth addysg yn fwy cyffredinol, ac a yw'r gwasanaeth yn cefnogi cynnydd cymdeithasol a chadernid economaidd-gymdeithasol, yn enwedig i bobl ifanc o gymunedau difreintiedig a chefndiroedd personol dan anfantais. Wrth gynhyrchu'r papur hwnnw, mae Mark Lang yn edrych ar y cefndir sydd gennym yng Nghymru a'r DU lle mae anghydraddoldeb sgiliau bellach yn fwy a symudedd cymdeithasol yn llai yn y DU nag unrhyw wlad ddatblygedig arall. Ac mae'n cyfeirio at gyhoeddiadau gan Janmaat a Green yn 2013, ac yna Oxfam yn 2016, sy'n dangos, unwaith eto, fod anghydraddoldeb economaidd a chymdeithasol ar lefelau nas gwelwyd erioed o'r blaen. Nododd y Comisiwn Symudedd Cymdeithasol yn 2019 fod symudedd cymdeithasol wedi aros yn ei unfan dros y pedair blynedd cyn eu cyhoeddiad, ar bob cam bron o enedigaeth i waith, ac mae cael eich geni dan anfantais yn golygu y bydd yn rhaid i chi oresgyn cyfres o rwystrau i sicrhau nad ydych chi a'ch plant yn sownd yn yr un trap. Ac mae adroddiad diweddar Augar, yn 2019, yn dweud na fu unrhyw welliant mewn symudedd cymdeithasol mewn dros hanner canrif. Ac yn wir, mae adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn 2018 yn dangos bod symudedd cymdeithasol yn dirywio. Felly, credaf ei bod yn amlwg fod heriau mawr iawn o'n blaenau os ydym am wrthdroi'r tueddiadau hynny, gwrthdroi'r patrwm ac yn fwyaf arbennig, os ydym am wneud rhywbeth yma yng Nghymru sy'n bwerus i wrthdroi'r darlun hwnnw.

Mae rhywfaint o obaith ar y gorwel wrth gwrs, ac yn wir, dywed Dr Lang, er bod prinder ystadegau yng Nghymru sy'n ddiweddar ac yn gynhwysfawr ar addysg a symudedd cymdeithasol, ceir rhai arwyddion o gynnydd yma yng Nghymru er hynny. Ond wrth gwrs, rydym yn gwybod ein bod, yn fwy diweddar, wedi profi'r pandemig. Bellach mae gennym yr argyfwng costau byw ac o ddydd i ddydd, mae ein cymdeithas yn gweld heriau newydd sy'n gwaethygu ac yn amlygu anghydraddoldebau ym mhob rhan o'n cymdeithas, a phenderfyniadau, polisïau a strategaeth wael iawn ar lefel San Steffan yn arwain at y cyfoethog yn mynd yn gyfoethocach a'r tlawd yn mynd yn dlotach byth. Mae rheolaeth wael ar yr economi yn gwaethygu'r anghydraddoldebau sy'n ein hwynebu. Felly, mae'n her fawr i bob un ohonom ac i'n hysgolion a'n sefydliadau addysgol geisio gwrthsefyll rhai o'r dylanwadau a'r tueddiadau hyn. Ond fel y dywedais ar y dechrau, mae gwybodaeth yn bŵer, a gall addysg fod yn llwybr allan o dlodi. Mae addysg dda yn caniatáu i bobl ifanc ddifreintiedig gael y sgiliau angenrheidiol i gael gwaith ar gyflogau uwch a chydag amodau gwell, ac mae hefyd yn ymwneud ag addysg fel rhywbeth da ynddo'i hun, nid yn unig i sicrhau cynnydd economaidd, ond datblygiad personol a chynnydd cymdeithasol hefyd.

Felly, beth yw'r ystadegau yng Nghymru y gallwn eu defnyddio wrth edrych ar y problemau a'r materion hyn? Maent yn dangos bod data o 2019 cyn y pandemig yn dangos mai 28 y cant o ddysgwyr sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim sy'n cyflawni lefel 2, sy'n cyfateb i 5 TGAU gradd A i C, o gymharu â 61 y cant o ddysgwyr nad ydynt yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim. Mae llawer o welliant wedi bod ar gau'r bwlch yma yng Nghymru ers datganoli, ond yn amlwg, mae angen gwneud rhagor. Mae Sefydliad Bevan, corff rwy'n gweithio'n agos ag ef yn y grŵp trawsbleidiol ar dlodi, wedi tynnu sylw at wahaniaethau yng nghanlyniadau arholiadau plant sy'n cael prydau ysgol am ddim a phlant nad ydynt yn cael prydau ysgol am ddim, ac mae llawer o'r bylchau a welwn yn ymddangos pan fydd plant yn ifanc iawn, ac yn tyfu wrth i blant fynd yn hŷn. Ac wrth gwrs, mae'r pandemig wedi gwaethygu'r bylchau hyn hefyd, sy'n destun pryder. Ychwanegodd Sefydliad Bevan fod y risg o fethu cael pum TGAU A i C ar ei uchaf ymhlith disgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim, ond hefyd y rhai ar y gofrestr anghenion addysgol arbennig.