8. Dadl y Pwyllgor Cyllid: Blaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfer 2023-24

Part of the debate – Senedd Cymru am 4:36 pm ar 13 Gorffennaf 2022.

Danfonwch hysbysiad imi am ddadleuon fel hyn

Photo of Mike Hedges Mike Hedges Labour 4:36, 13 Gorffennaf 2022

(Cyfieithwyd)

Diolch yn fawr, Lywydd dros dro. Mae'r blaenoriaethau ym mhob cyllideb yr un fath: gwella iechyd, cefnogi llywodraeth leol, gwella'r amgylchedd a lleihau allyriadau carbon, gwella cyrhaeddiad addysgol, gwella'r economi, gwella ansawdd bywyd pobl yng Nghymru a lleihau neu'n well, rhoi diwedd ar dlodi. Wel, mae gennym yr holl ddadleuon hyn ac mae gan bob un ohonom ffyrdd gwahanol o'u cyflawni. 

Ym maes iechyd, rwy'n galw am flaenoriaethu gwella iechyd a gofal sylfaenol. Gofal sylfaenol yw'r pwynt cyswllt ar gyfer pob llwybr i'r gwasanaeth iechyd ar wahân i'r adran ddamweiniau ac achosion brys, a byddai sector gofal sylfaenol sydd ag adnoddau gwell a mwy o gyllid yn lleihau'r angen am ofal ysbyty. Fel y gwelsom, flwyddyn ar ôl blwyddyn, pan fo'r byrddau iechyd yn cael yr arian, mae gofal sylfaenol a phractisau meddygon teulu yn cael cyfran lai a llai o'r gacen. Gwyddom fod y canlynol yn gwella iechyd: golchi dwylo'n aml, a gwelsom yn ystod COVID fod hyn wedi arwain at leihad enfawr mewn problemau gastrig; cysgu am saith i naw awr bob nos; ystum corff da; bwyta deiet iach a chytbwys; yfed digon o hylifau; bod yn fwy heini; lleihau lefelau straen; a lleihau llygredd. 

Mae effeithiau gordewdra ar iechyd, sef y broblem fwyaf a wynebwn ar hyn o bryd, mae'n debyg, ac un lle rydym yn troi llygad ddall pan ddylem fod yn edrych arni, yn cynnwys: pwysedd gwaed uchel, braster ychwanegol yn y corff sydd angen ocsigen a maetholion er mwyn byw; diabetes—mae gordewdra yn un o brif achosion diabetes math 2, sy'n gost fawr i'r gwasanaeth iechyd a gallem fod yn gwneud rhywbeth i geisio lleihau'r gwariant hwnnw, ac nid yw'n ymwneud â pheidio â thrin pobl â diabetes math 2, mae'n ymwneud â cheisio sicrhau bod llai o bobl yn datblygu diabetes math 2; clefyd y galon—mae caledu'r rhydwelïau 10 gwaith yn fwy tebygol o ddigwydd mewn pobl sy'n ordew, ac er ein bod wedi gweld gostyngiad parhaus mewn ysmygu, yn anffodus, mae gordewdra'n mynd i'r cyfeiriad arall. Gordewdra yw'r ail achos mwyaf o ganser erbyn hyn, a byddwn yn tybio, pan gawn y rhestr nesaf o brif achosion canser, mai dyna fydd Rhif 1. Credaf fod yn rhaid inni drin gordewdra fel y peth pwysicaf sy'n ein hwynebu. 

Mae angen i Lywodraeth Cymru hyrwyddo ffordd iach o fyw a thrwy hynny leihau nifer y bobl sydd â chyflyrau iechyd. A yw'n syndod fod pobl sydd â deiet gwael ac sy'n byw mewn amodau oer a llaith yn fwy tebygol o fod yn sâl? Sylweddolodd Llywodraeth Attlee, o 1945 i 1951, Llywodraeth rwy'n ei chanmol yn aml, beth oedd y cysylltiad rhwng tai ac iechyd, ond yn anffodus nid oes unrhyw Lywodraeth wedyn wedi mynd ar drywydd hynny. Mae angen inni adeiladu tai cyngor o ansawdd uchel ledled Cymru i wella bywydau ac iechyd pobl. A yw'n syndod fod pobl sy'n byw mewn tai oer a llaith, sy'n ddrud iawn i'w gwresogi, yn fwyfwy tebygol o ddioddef afiechyd a fydd yn arwain at gost i'r gwasanaeth iechyd, ond pe baent yn byw mewn tai gweddus ac yn cael bwyd da a gofal da, ni fyddai hynny'n wir?

Mae gwella'r amgylchedd a darparu mannau gwyrdd a gwell ansawdd aer yn gwella iechyd a hefyd yn gwella bywyd y rhai sy'n byw yn yr ardal. Mae angen inni weithredu yn awr. A gaf fi wneud awgrym nad yw'n ymwneud â'r gyllideb? A'r awgrym hwnnw yw y dylai cynlluniau datblygu lleol ddynodi'r holl dir mewn ardal cyngor, gan gynnwys ardaloedd plannu coed, amaethyddiaeth a thir i hyrwyddo bioamrywiaeth—dylai ddynodi pob modfedd ar y map mewn gwirionedd, yn hytrach na dweud, 'Mae hyn ar gyfer tai, mae hyn ar gyfer busnesau sy'n datblygu', dweud, 'Dyma'r fan hon. Credwn y gallwch dyfu coed yma, credwn y gallwch gael amaethyddiaeth yma, credwn fod yn rhaid diogelu hyn', nid oherwydd ei fod mewn lletem las, nid oherwydd ei bod yn ardal o harddwch naturiol eithriadol nac unrhyw reswm arall sydd gennym, safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig, neu unrhyw un o'r rhesymau eraill sydd gennym, ond oherwydd ein bod yn credu bod hyn yn bwysig i'r amgylchedd, heb orfod mynd drwy unrhyw gamau ar gyfer dynodi unrhyw beth arall. 

Mae gan ardaloedd llwyddiannus, gan gynnwys y DU, brifysgolion o ansawdd uchel, cyflenwad cyson o raddedigion newydd, màs critigol o gwmnïau technoleg ac ymchwil a datblygu'n digwydd, gyda nifer fawr o gwmnïau newydd. A all polisi economaidd Llywodraeth Cymru dargedu pethau fel gwyddorau bywyd, TGCh a gwasanaethau ariannol? Fel y dywedaf yn rheolaidd, mae arnom angen mwy o gwmnïau fel cwmni yswiriant Admiral a llai o gwmnïau fel LG. Fel rwyf wedi'i ddweud o'r blaen, ac fel y nododd Plaid Cymru ddoe—chi eich hun a wnaeth hynny, Lywydd dros dro—mae gormod o raddedigion o Gymru nad ydynt yn aros yng Nghymru oherwydd diffyg cyfleoedd, nid diffyg ewyllys i aros yng Nghymru, ond diffyg cyfleoedd i ddod o hyd i waith yma. Creu gweithlu addysgedig iawn yw'r sbardun economaidd gorau sydd gennym.

Mae'r pethau y gellir eu gwneud yn cynnwys: defnyddio prifysgolion fel sbardunau twf; datblygu parciau gwyddoniaeth; ysgolion entrepreneuriaeth prifysgolion sy'n agored i bawb; adeiladu diwydiant prosesu bwyd fel y mae Arla wedi'i wneud yn Denmarc; sicrhau'r gwerth ychwanegol o brosesu bwyd, nid gwerth y cynhyrchion amaethyddol yn unig; deall pwysigrwydd gwasanaethau a ddarperir gan lywodraeth leol. Mae gwasanaethau llywodraeth leol yn bwysig i bobl, o barciau i wasanaethau cymdeithasol i gynnal a chadw ffyrdd i addysg. Mae'r gwasanaethau hyn yn hanfodol i lesiant pobl leol. 

Ceir meysydd y gallwn dorri'n ôl arnynt, a byddwn yn dweud bod angen inni edrych ar rywfaint o'r arian a wariwn ar ddatblygiad economaidd nad yw'n cyflawni unrhyw un o'r pethau hynny.