Sut bethau yw mapiau manwl o'n moroedd? Gadewch imi ei ddisgrifio, gyda chymorth llyfr newydd hynod ddiddorol, astudiaeth newydd hynod ddiddorol, a gyhoeddwyd yr wythnos hon—nid wyf yma i'w hyrwyddo; mae'n ddefnyddiol i egluro beth rwy'n siarad amdano. Ond efallai eich bod wedi darllen amdano neu wedi clywed amdano yn y newyddion yr wythnos hon. Gwnaed yr astudiaeth gan yr hanesydd morol Innes McCartney. Echoes from the Deep yw'r enw, ac mae'r 'echo' yn cyfeirio at y sonar aml-belydr ar y Prince Madog, oherwydd mai'r Prince Madog a ddefnyddiodd Innes McCartney i gyflawni astudiaeth gwbl anhygoel o longddrylliadau ym môr Iwerddon. Nawr, mae'r ymchwil yn cynnwys 273 o longddrylliadau, ac mae 129 o'r arolygon hynny, sy'n edrych yn anhygoel o fanwl ar ddyfnderoedd môr Iwerddon, naill ai wedi canfod llongau am y tro cyntaf erioed—nad oeddem yn gwybod pa longau oeddent—neu longau a oedd wedi cael eu camgymryd am longau eraill. Mae rhai o'r rheini'n anferth a llawer ohonynt gryn dipyn dros 100 metr o hyd. Llongau a suddwyd gan U-boats; rhyfel byd a gafodd ei ymladd oddi ar arfordir Cymru. Un o ddioddefwyr yr U-boats oedd yr SS Mesaba, a gafodd ei tharo â thorpido yn 1919. Saith mlynedd ynghynt, roedd hi'n un o'r llongau a ymatebodd i alwadau argyfwng y Titanic. Nawr, mae'r dystiolaeth a ddarparwyd gan y Prince Madog yno, yn glir inni ei gweld. Hanes, rwyt ti'n dod yn fyw o ddyfnderoedd y môr oddi ar arfordir Cymru.

Beth yw arwyddocâd hyn i fy nghais i heddiw? Wel, gall y dechnoleg sy'n gallu adnabod llongau ar wely'r môr yn eithriadol o fanwl fapio ein tirwedd forol ar gyfer llu o ddibenion eraill: yn amgylcheddol, yn economaidd, ar gyfer pysgodfeydd, ar gyfer cynhyrchu ynni ar y môr. A dyma fanylion, dyma wybodaeth sydd ei hangen arnom ar gyfer ein dyfodol, ac mae cymaint sydd heb gael ei fapio. Felly, rwy'n gwahodd y Llywodraeth i drafod sut y gallwn ddatblygu rhaglen mapio morol cenedlaethol newydd ar gyfer dyfroedd tiriogaethol Cymru. Ac mae gennym lawer o ddyfroedd tiriogaethol. Cawn ein galw'n aml yn 'wlad y gân'; efallai y dylai fod yn 'fôr o gân' oherwydd mae gennym fwy o fôr nag sydd gennym o dir—tua 50 y cant yn fwy. Mae gennym 21,000 cilomedr sgwâr o dir, a 30,000 cilomedr sgwâr o wely môr tiriogaethol Cymreig. Ac fel mae'n digwydd, mae 'môr o ganu' yn gweithio'n dda iawn yn y Gymraeg fel ymadrodd adnabyddus i'n disgrifio fel cenedl pan fyddwn yn morio canu.

Ers 2010, mae prosiectau SEACAMS a SEACAMS2 yn Ysgol Gwyddorau Eigion Prifysgol Bangor wedi bod yn gyfrifol am gyflawni'r astudiaeth fapio gwely'r môr fwyaf eang a wnaed erioed yn nyfroedd tiriogaethol Cymru. Cynhaliwyd arolygon sonar aml-belydr eglur iawn, dros fwy nag 1 filiwn erw, 5,000 cilomedr sgwâr o wely'r môr, arolygon a gynhaliwyd dros bellter llinellol o fwy na 45,000 cilomedr—mae hynny'n fwy na chylchedd y ddaear—ac nid yw'n cael ei wneud am hwyl yn unig. Nid dim ond ar gyfer llyfrau y mae'n cael ei wneud. Mae'r data mapio wedi darparu'r wybodaeth sylfaenol ar gyfer y mwyafrif helaeth o weithgarwch presennol y diwydiant morol a mentrau newydd; mae pob math o brosiectau ynni morol wedi elwa.

Nawr, acronym yw SEACAMS o 'sustainable expansion of applied coastal and marine sectors'—ehangu sectorau arfordirol a morol cymwysedig mewn dull cynaliadwy. Mae'n ymwneud â chymhwyso'r ymchwil hon ar gyfer gweithgarwch economaidd. Ond efallai y dylwn fod wedi dweud mai dyna'r arferai SEACAMS fod yn acronym ohono, oherwydd daeth y rhaglen SEACAMS i ben ym mis Ebrill 2022—wedi ei ariannu gan yr UE. Mae yna brosiect arall gan Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru, sef y Ganolfan Ynni Effeithiol a Chlyfar, sy'n rhedeg am ychydig fisoedd yn fwy yn unig, ond wedi'r prosiectau hyn, nid oes unrhyw brosiectau olynol ôl-Brexit sydd wedi ein galluogi i gynllunio ar gyfer y dyfodol, i ddefnyddio galluoedd ac arbenigedd yr adran ym Mhrifysgol Bangor. Mae angen inni weithredu yn awr i gynllunio sut y gallwn gadw, heb sôn am fanteisio ar, a gwneud y mwyaf o botensial, y Prince Madog a'r arbenigedd sydd ynghlwm wrth y llong y tu hwnt i'r flwyddyn nesaf. Mae'r syniad o golli hyn yn rhywbeth rwy'n poeni'n fawr iawn yn ei gylch ac rwy'n awyddus iawn i osgoi hynny. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn cytuno â hynny. Os ydym yn colli'r arbenigedd hwn, byddwn yn ei chael hi'n anodd tu hwnt i'w adfer, ac ar hyn o bryd mae llawer o gontractau, fel rwy'n deall, yn dod i ben ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf. Rwy'n gobeithio clywed gan y Gweinidog ei bod hi'n fodlon bwrw iddi'n gyflym ar y mater hwn.

Gallwn adrodd y ffigurau—costau, mewn gwirionedd—y mae'r tîm yn y Ganolfan Gwyddorau Môr Cymhwysol wedi eu rhannu gyda mi. Nid wyf yn credu bod angen mynd i fanylion cyfraddau llogi dyddiol a chostau prosesu data a'r math hwnnw o beth yma, ond mae'n ddigon dweud y gallai rhaglen arloesol, a ariennir â channoedd o filoedd o bunnoedd yn hytrach na miliynau lawer, fod yn sail i fenter o arwyddocâd cenedlaethol go iawn yma, gan ganiatáu inni elwa ar hynny sawl gwaith drosodd wrth inni wneud y mwyaf o'r adnoddau sydd gennym yn y moroedd o'n cwmpas, boed hynny'n bysgodfeydd neu'n ynni.

Mae angen inni wybod beth sydd yno. Ni fyddem yn bodloni ar beidio ag adnabod pob cilomedr sgwâr o dir yn fanwl iawn, ac mae'r moroedd o'n cwmpas yn galw am yr un ffocws, a gall rhaglen strategol ar gyfer mapio gwely'r môr, dan arweiniad Canolfan Gwyddorau Môr Cymhwysol Prifysgol Bangor, gynyddu'n enfawr ein gwybodaeth a'n dealltwriaeth o amgylchedd morol Cymru. Byddem i gyd yn elwa ohoni.

Yn gryno iawn—