Ein gweledigaeth yw economi lesiant sy'n gyrru ffyniant ac sy'n gadarn yn amgylcheddol ac yn helpu pawb i wireddu eu potensial. Mae wedi'i gwreiddio yn ein cynllun gweithredu economaidd presennol, 'Ffyniant i Bawb', gyda'i ddibenion blaengar i leihau anghydraddoldeb a lledaenu cyfoeth a lles ledled Cymru gyfan.

Heb os, mae ein lles economaidd ynghlwm wrth ein lles amgylcheddol, diwylliannol a chymdeithasol. Mae mentrau cymdeithasol yng Nghymru yn ffurfio sector deinamig, amrywiol, sydd wedi dangos twf sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf. Ar hyn o bryd mae 2,309 o fusnesau cymdeithasol wedi'u nodi yng Nghymru, ac maent yn cyflogi tua 59,000 o bobl. Yn ogystal â helpu i gyflawni amcanion polisi cymdeithasol ac economaidd, mae'r sector yn arf pwysig i helpu Llywodraeth Cymru i gyflawni ei nodau drwy'r rhaglen lywodraethu. Mae'n bwysig ein bod yn dysgu o werthoedd ac egwyddorion mentrau cymdeithasol a mentrau cydweithredol sydd wedi ein helpu drwy'r pandemig i adeiladu yfory sy'n wyrddach, yn decach ac yn fwy llewyrchus.

Mae mentrau cymdeithasol yn rhan bwysig o'n heconomi sylfaenol. Maent yn aml yn eiddo i'r gymuned, yn darparu cyflogaeth leol, ac yn aml yn rhoi gwella eu hardal leol wrth galon yr hyn y maent yn ei wneud. Mae dull yr economi sylfaenol yn cynnig cyfle i wyrdroi dirywiad amodau cyflogaeth, i gyfyngu ar yr arian a gollir o gymunedau, ac i fynd i'r afael â chost amgylcheddol cadwyni cyflenwi estynedig.

Rhoddir sylw penodol i gynorthwyo mentrau cydweithredol, mentrau cymdeithasol, sefydliadau sy'n eiddo i'r gweithwyr a busnesau bach a chanolig sydd wedi'u gwreiddio yn eu cymunedau i gymryd rhan mewn caffael cyhoeddus, gan helpu i gynnal a chreu cyfleoedd cyflogaeth lleol a fydd yn arwain at gymunedau iachach. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo yn ein rhaglen lywodraethu yng Nghymru i ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr erbyn 2026. Er mwyn cyflawni hynny, rydym wedi ymrwymo i ddarparu mwy o gymorth i sicrhau bod cwmnïau sydd wedi eu lleoli yng Nghymru yn aros mewn dwylo Cymreig. Ar hyn o bryd ceir 44 o fusnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr yma yng Nghymru, ac mae hyn cyn y nifer a broffiliwyd i ddyblu nifer y busnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr i 60 yn ystod tymor y Senedd hon. Ar gyfartaledd, dau i dri chytundeb i brynu allan gan y gweithwyr sy'n digwydd yma yng Nghymru bob blwyddyn, ond mae maint y sector sy'n eiddo i'r gweithwyr wedi tyfu yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, gyda photensial ar gyfer llawer mwy. Mae perchnogaeth gan y gweithwyr yn sicrhau nifer o fanteision i weithwyr ac i fusnesau, gyda thystiolaeth yn dangos bod busnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr yn fwy cynhyrchiol ac yn fwy gwydn. Maent hefyd wedi'u gwreiddio yn eu hardaloedd a'u rhanbarthau lleol, gan sicrhau swyddi o ansawdd da ar gyfer y tymor hwy mewn cymunedau ar draws Cymru. 

Nawr, fel mae Cefin eisoes wedi cydnabod, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Cwmpas, ac rydym yn darparu cyllid er mwyn hybu manteision a datblygu perchnogaeth gan y gweithwyr yng Nghymru ymhellach er mwyn sicrhau bod busnesau sydd wedi'u lleoli yma yn ymwybodol o'r cyfleoedd a'r buddion y mae'n eu cynnig. Un busnes sy'n eiddo i'r gweithwyr y gallech fod yn ymwybodol ohono, Cefin, yw Tregroes Waffles. A ydych chi'n gyfarwydd â hwy? Popty bach teuluol wedi'i leoli yn nyffryn Teifi yn ne-orllewin Cymru yw Tregroes Waffles. Dechreuodd yn 1983 pan ddaeth Kees Huysmans i Gymru i sefydlu stondin farchnad yn gwerthu ei fersiwn o 'stroop' traddodiadol o'r Iseldiroedd. Gan recriwtio'n lleol, mae'r busnes yn cyflogi 15 o bobl ac yn parhau i fod wedi'i wreiddio'n gadarn yn y gymuned. Dechreuodd y perchennog archwilio'r cysyniad o berchnogaeth gan y gweithwyr tua phum mlynedd cyn i'r newid ddechrau, wedi'i ysbrydoli gan fodel partneriaeth John Lewis. Yn 2016, gwerthodd Kees 10 y cant o'i gyfranddaliadau i'r ymddiriedolaeth, gan ddefnyddio elw'r cwmni i dalu amdanynt. Fel rhan o'r cytundeb, bydd y perchennog yn gwerthu 10 y cant arall i'r ymddiriedolaeth bob blwyddyn, ar yr amod fod y cwmni'n gallu talu amdanynt. Mae'r model perchnogaeth gan y gweithwyr wedi galluogi Tregroes Waffles i gynnal ac adeiladu ar ei lwyddiant yn yr ardal. Mae manteision busnes sy'n eiddo i'r gweithwyr yn enfawr ac yn cynnwys olyniaeth fusnes lefn, gan gadw'r cwmni wedi'i wreiddio'n lleol, grymuso'r gweithlu, cefnogaeth ac ymgysylltiad a'r gallu i reoli newid diwylliant parhaus. Fel Llywodraeth, rydym yn awyddus i sicrhau bod busnesau'n ystyried perchnogaeth gan y gweithwyr fel opsiwn pan fydd yr amser yn iawn, a bod gennym seilwaith yma yng Nghymru i gefnogi'r newid hwnnw. 

Mae Banc Datblygu Cymru yn rheoli amryw o gronfeydd sy'n canolbwyntio'n bennaf ar ddarparu buddsoddiad i fusnesau micro ac i fusnesau canolig eu maint ar draws cylch bywyd busnes. Mae cronfa rheoli olyniaeth Cymru, sy'n werth £25 miliwn, yn darparu cyllid y mae rheolwyr a thimau rheoli uchelgeisiol eu hangen i brynu busnesau bach a chanolig Cymreig sefydledig pan fydd eu perchnogion presennol yn ymddeol neu'n gwerthu. Mae cymorth penodedig ar gael hefyd drwy Busnes Cymdeithasol Cymru ar gyfer mentrau cymdeithasol sy'n dymuno dechrau a thyfu, ac i'r busnesau sydd eisiau newid i berchnogaeth gan y gweithwyr, rydym wedi ymrwymo i ddarparu cyllid o hyd at £1.7 miliwn ar gyfer parhau'r gwasanaeth hwnnw o fis Ebrill y flwyddyn nesaf.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw ar bwnc y gwelwn fod iddo effaith gadarnhaol enfawr ar economi Cymru ac ar gyflawniad ein rhaglen lywodraethu. Diolch yn fawr.