Part of the debate – Senedd Cymru am 6:15 pm ar 10 Ionawr 2023.
Mae sawl peth yn yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud yn y fan yna y gallaf i ychwanegu atynt. Felly, yn gyntaf oll, bydd yn rhaid i ni weithio gyda grŵp o arbenigwyr ar greu adolygiad o dirluniau dynodedig, a thirweddau morol ac afonol hefyd, fel bod gennym ni adolygiad sy'n edrych yn iawn ar yr hyn maen nhw’n ceisio ei warchod; ydy hi'n dal yn werth ei warchod; ydi e'n gweithio; a beth fyddai angen digwydd yn y dirwedd ddynodedig arbennig hon. Ac os ydych chi'n meddwl am hynny—mae'n swnio'n hawdd i'w ddweud—ond os ydych chi'n meddwl am raddfa hynny, mae gennym ni barc cenedlaethol, sy'n ardal enfawr, neu mae gennym ni safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig, sydd weithiau'n fach iawn. Ydyn nhw hyd yn oed yn gwarchod y pethau cywir bellach? Cafodd rhai o'r SoDdGA eu rhoi ar waith amser maith yn ôl ac maen nhw bellach, a dweud y gwir, yn feysydd parcio. Beth ydym ni'n ei wneud? Felly, adolygiad o'r holl beth, rwy'n credu.
Hefyd, SoDdGA, beth yw hynny i Mr a Mrs Jones ym Mhreseli? Efallai na ddylwn i barhau i ddefnyddio'r rheiny; fe wnaf i ddod o hyd i bobl eraill i'w defnyddio, ond rydych chi'n gwybod beth rwy'n ei olygu. Beth mae hynny'n ei olygu? Yr hyn rydyn ni'n ei olygu yw: dyma dirwedd lle mae rhywbeth gwerth ei warchod, ac rydym ni’n ei warchod trwy wneud hyn. Rwy’n meddwl gwell iaith, gwell disgrifiadau, gwell dealltwriaeth ohoni, ac mae hefyd yn annog pobl eraill i ddod i mewn—gwirfoddolwyr, a gall pobl sy'n byw o gwmpas gael gwell dealltwriaeth o beth yw'r dirwedd hon mewn gwirionedd a beth mae'n ei warchod.
Hefyd, beth rydyn ni'n ei olygu gyda gwarchod? Mae'r rhan fwyaf o'n tir yn cael ei ffermio. Dydyn ni ddim eisiau iddo beidio â chael ei ffermio. Rydyn ni am i'r ffermwyr warchod y ffordd o fyw sydd ganddyn nhw a'r bioamrywiaeth sydd yno. Ond, efallai, mewn rhai mannau yng Nghymru fod angen i ni fod â thir nad yw'n cael ei ffermio, mewn gwirionedd i fod â dim ond natur arno. Efallai—dydw i ddim yn gwybod. Dyna'r math o beth fydd rhaid i ni ei ystyried. Yr un peth i'r moroedd. Nid yw parth gwarchod morol yn atal y rhan fwyaf o bysgota. Beth mae'n ei atal ar hyn o bryd? Bydd yn rhaid i ni gael sgwrs iawn am beth rydyn ni'n ei olygu mewn gwirionedd gyda hyn. Beth sy'n cael ei warchod? Oes yna lefydd yn y môr lle, mewn gwirionedd, na ddylai unrhyw beth ddigwydd, neu, beth rydyn ni'n ei olygu? A'r gwir yw, dydyn ni ddim yn gwybod. Dylen ni wybod. Roedd y diffiniadau oedd yn bodoli yn y lle cyntaf yn golygu rhywbeth, ond, dros amser, maen nhw wedi diraddio. Ac mae hynny’n digwydd. Felly, mae nawr yn amser gwych i adolygu hynny i gyd a rhoi dealltwriaeth newydd o'r unfed ganrif ar hugain o'r hyn mae'r warchodaeth yma’n ei olygu.
Felly, rydym am weithio gyda chi yn y dyfodol agos i ddeall sut y gallai'r adolygiad edrych, sut y gallem ei gynnal, a beth rydym yn credu y bydd y canlyniadau. Ac, wrth i ni fynd trwy'r adolygiad, i ddechrau rhoi'r amddiffyniadau yn eu lle. Nid yw'n ddigon i mi ddweud mewn wyth mlynedd, ‘Waw, edrychwch, rwy'n gwybod pa mor ofnadwy yw'r cyfan.' Nid dyna yr ydw i ei eisiau o gwbl. Felly, wrth i ni ei wneud, a dewis beth sy'n mynd gyntaf, mae angen i ni ddechrau cynlluniau gweithredu sy'n dod yn ei sgil. Weithiau, dad-ddynodi'r dirwedd hon fydd hynny. Weithiau, 'Mewn gwirionedd, mae'r SoDdGA yma, ond dylai fod yn y fan honno, oherwydd mae'r rhywogaeth honno wedi dod draw yma nawr neu beth bynnag.' Mae gennym ni i gyd enghreifftiau o hynny. Felly, mae angen i ni gael golwg dda, eang, heb fod ofn cael golwg go iawn ar yr hyn sydd angen i ni ei adolygu, ac mae angen i ni gael hynny yng nghwmni cynllun gweithredu sy'n dod ar ei ôl, lle rydym ni’n cael ymgynghoriad da ledled Cymru am yr hyn rydyn ni ei eisiau, beth fydd pobl yn ei oddef, beth fyddan nhw'n byw gydag ef, beth fyddan nhw'n ei gefnogi, beth fyddan nhw eisiau ei wneud. Does dim pwynt i mi ddweud hyn i gyd os yw 50 y cant o Gymru i gyd yn mynd, 'O, dydw i ddim yn mynd i wneud hynny.' Felly, mae'n rhaid i ni wneud y ddau gyda'n gilydd.
Beth ddaeth o COP15 i fi oedd pa mor bwysig yw dod â'r bobl efo chi. Allwch chi ddim dweud, 'O, does dim ots am y bobl, gadewch i ni wneud hyn.' Mae'n rhaid i chi ddod â'r bobl gyda chi yn llwyr. Ac mae parciau cenedlaethol Canada yn ddiddorol iawn. Nhw sy'n berchen ar y tir i gyd yn y parc cenedlaethol. Yn amlwg, dydyn ni ddim yn y sefyllfa honno, ond yn y gorffennol—nid bellach—yn y gorffennol, fe wnaethon nhw glirio pobl oddi arno, gan gynnwys y bobl frodorol oedd yn ddig iawn, ac nid yw hynny'n syndod. Felly, roedd y genedl Cree yno mewn niferoedd yn y gynhadledd, ac yn cael eu trin yn hollol wahanol nawr gan Ganada wrth gwrs, fel cenedl annibynnol, yn sôn am eu ffordd o ddiogelu eu tiroedd a'r hyn maen nhw'n gwybod nad ydyn ni'n ei wybod. A dyna'r darn arall, onid e? Gallem ni ddweud hynny ledled Cymru. Mae'n debyg bod y bobl sy'n byw yno nawr, mae'n debyg eu bod nhw'n gwybod llawer mwy amdano nag y mae rhai ohonon ni'n ei wneud. Felly, mae'n ymwneud â harneisio grym y bobl frodorol, boed y bobl hynny mewn cenedl ddatblygedig neu ddim mewn cenedl ddatblygedig, am yr hyn maen nhw'n ei wybod am y tir a'r hyn sydd angen i ni ei wneud. Ac, mewn gwirionedd, mae hynny'n wers go iawn, oherwydd mae’r parciau gymaint gwell yng Nghanada nawr eu bod nhw wedi gwneud hynny nag yr oedden nhw o'r blaen, ac mae ganddyn nhw lwyth o ystadegau i'w dangos. Ac rwy'n siŵr bod gennym ni bethau tebyg i'w gwneud yma.