Eitem 7 sydd nesaf—datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, bioamrywiaeth. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ym mis Rhagfyr, fe es i i Gynhadledd Bioamrywiaeth y Cenhedloedd Unedig, a elwir yn COP15, i ychwanegu llais Cymru i alwadau i gytuno ar fframwaith byd-eang uchelgeisiol i droi'r llanw ar golli bioamrywiaeth cyn ei bod hi'n rhy hwyr. Ar ôl pythefnos o drafodaethau dwys, rwy'n falch o ddweud bod fframwaith bioamrywiaeth Kunming-Montreal wedi'i fabwysiadu'n ffurfiol, gan nodi pedair nod byd-eang, 23 targed a chyllid am yr wyth mlynedd nesaf i roi natur ar lwybr i adferiad. Mae hwn yn gyflawniad sylweddol a gwirioneddol gadarnhaol, gyda chytundeb gan dros 200 o wledydd ar draws y byd.

Roedd mynd i'r seithfed uwchgynhadledd ar gyfer Llywodraethau a dinasoedd is-genedlaethol yn un o'r uchafbwyntiau allweddol i mi yn COP15. Roedd yr uwchgynhadledd wedi ei neilltuo i arddangos gwaith Llywodraethau a dinasoedd is-genedlaethol ar adferiad natur, ac fe wnaeth yr uchelgais a'r egni i hybu camau gweithredu ar lefel leol greu cymaint o argraff arna i. Rydym ni wedi gwneud cysylltiadau gwerthfawr iawn ac rwy'n awyddus iawn i adeiladu ar y rhain ar draws ystod o feysydd gwaith i wir gyflawni ar gyflymder. Fe wnaeth fy nghyfarfodydd dwyochrog gydag ystod o Lywodraethau a rhanbarthau is-genedlaethol, gan gynnwys Quebec, Catalonia a Paraná State ym Mrasil, ddatgelu’r heriau cyffredin rydym ni’n eu hwynebu wrth fynd i'r afael â cholli bioamrywiaeth, a rhai ffyrdd arloesol iawn y gallwn eu defnyddio i fynd i’r afael â’r rhain.

Fel partner i broses Caeredin a llofnodwr proses Caeredin, rwy'n falch o gadarnhau mabwysiadu cynllun gweithredu ar Lywodraethau is-genedlaethol, dinasoedd ac awdurdodau lleol eraill ar gyfer bioamrywiaeth. Mae'r penderfyniad pwysig hwn yn golygu bod y Cenhedloedd Unedig yn cydnabod yn ffurfiol y rôl hanfodol mae llywodraethau is-genedlaethol a llywodraethau lleol yn ei chwarae wrth hybu a chyflawni camau i sicrhau dyfodol natur-gadarnhaol.

Byddwn ni'n gweithio gyda RegionsWithNature, menter partneriaeth sy'n cefnogi swyddogion rhanbarthol ac is-genedlaethol y Llywodraeth a rhanddeiliaid eraill i wella adfer ecosystemau, cadwraeth bioamrywiaeth ac atebion sy'n seiliedig ar natur yn eu rhanbarthau. Roeddwn i’n falch iawn o gyfrannu astudiaeth achos gychwynnol ar ein rhaglen weithredu mawnogydd cenedlaethol i blatfform RegionsWithNature yn COP15.

Rwy'n falch bod fframwaith bioamrywiaeth byd-eang hanesyddol Kunming-Montreal wedi cytuno ar y targed 30x30 gyda rhai mân welliannau. Roedd y rhain yn cynnwys cryfhau hawliau seiliedig ar leoedd ar gyfer pobl frodorol a chymunedau lleol. Rwy'n croesawu hyn yn fawr, gan i mi glywed o lygad y ffynnon gan ddirprwyaeth Wampis am ganlyniadau negyddol posibl dynodiadau newydd eu tir. Wrth gyflawni'r fframwaith byd-eang cyffredinol mae'n rhaid i ni wir sicrhau bod lleisiau cymunedau lleol yn helpu i lywio a chyfrannu at ein dull o ddod yn gadarnhaol o ran natur.

Tra yn COP15, cymerais ran mewn gweithdy uchelgais uchel, yn canolbwyntio ar weithredu'r targed 30x30, gan rannu'r dull o ymdrin â'n hymchwil manwl a'r argymhellion a fabwysiadwyd. Roedd y gweithdy hefyd yn gyfle amhrisiadwy i ddysgu gan Lywodraethau is-genedlaethol eraill, fel California a São Paulo, am y dulliau maen nhw wedi'u cymryd. Rwy'n falch iawn y bydd y dull cydweithredol hwn yn parhau ar ôl COP wrth greu tasglu 30x30 uchelgais uchel ar gyfer Llywodraethau is-genedlaethol, lle bydd Cymru'n chwarae rhan weithredol iawn.

Bydd datgloi potensial ein tirweddau dynodedig yn allweddol i fod yn natur gadarnhaol yng Nghymru. Er mwyn llywio ein dull o gryfhau diogelu natur o fewn tirweddau dynodedig, cefais gyfarfod gwerthfawr ar y cyd â Parks Canada a Llywodraeth yr Alban. Roedd gen i ddiddordeb arbennig yn y dull a gymerwyd gan Parks Canada i ddeall gwir werth economaidd y gwasanaethau ecosystemau a ddarperir gan y parciau, megis rheoli llifogydd naturiol a gwella ansawdd dŵr. Mae Parks Canada wedi cytuno i rannu'r fethodoleg maen nhw wedi'i datblygu gyda ni fel y gallwn ni ddeall gwir werth ein tirweddau dynodedig ein hunain. Yn yr un modd, mae eu dull 'presgripsiwn ar gyfer parciau' yn cydnabod gwerth economaidd natur i’n hiechyd a'n lles drwy osgoi costau i'n systemau gofal iechyd. Gallwn ddysgu o'r ddau ddull ac edrychaf ymlaen at ddatblygu ein partneriaeth gyda nhw.    

Rhan bwysig arall o COP15 oedd y diwrnod bioamrywiaeth a chyllid. Roedd y sgyrsiau hyn ar lwyfan y byd yn cydnabod yr angen am gyllid ychwanegol i gyflawni’r camau sydd eu hangen. Codais fy mhryderon am wyrddgalchu a'r angen i sicrhau bod unrhyw fuddsoddiad ychwanegol yn foesegol ac o fudd i'n cymunedau lleol. Rhannwyd y farn hon ar draws y Llywodraethau is-genedlaethol, gyda galwad i sicrhau na ddylai cwmnïau sydd wedi dinistrio natur wneud elw o'i hadferiad wedyn.

Mae'r fframwaith bioamrywiaeth fyd-eang newydd yn cydnabod rôl cymdeithas gyfan wrth sicrhau ein bod yn amddiffyn bioamrywiaeth ar gyfer y dyfodol. Wrth siarad yn y gynhadledd ar y prif lwyfan, fe wnes i adlewyrchu ar bwysigrwydd dull Tîm Cymru o hybu gweithredu ar draws y llywodraeth gyfan a'r gymdeithas gyfan. Mae hyn yn golygu bod angen gweithredu gan bawb yn ein cymunedau, ein busnesau ac ar draws y gymdeithas ehangach. Rhaid i Dîm Cymru dynnu ynghyd os ydym ni am sicrhau Cymru gynaliadwy, iach a llawn natur.

Fel rhan o gefnogi dull Tîm Cymru, byddaf yn cyhoeddi'n fuan iawn y cyllid a fydd yn cael ei roi i'r prosiectau canolig llwyddiannus fel rhan o'n rhaglen rhwydweithiau natur. Yn ogystal â gweithredu i wella cyflwr a chadernid ein rhwydwaith safleoedd gwarchodedig, mae'n ofynnol i bob prosiect gefnogi cyfranogiad gweithredol cymunedau lleol drwy hyfforddiant, prentisiaethau, ymgysylltu ag ysgolion neu gryfhau canolfannau gwirfoddoli. Drwy'r rhaglen, ein nod yw creu rhwydweithiau ecolegol cadarn a rhwydweithiau o bobl sy'n ymgysylltu'n weithredol â natur. Bydd cyhoeddiadau pellach am ariannu prosiectau llwyddiannus ar raddfa fawr yn cael eu gwneud ym mis Mawrth.

Rwy'n cydnabod yn llwyr fod angen i ni gymryd camau uchelgeisiol ac integredig i gyflawni'r targedau hyn a rhoi natur ar y llwybr at adferiad. Byddwn ni'n gweithredu'r cytundeb byd-eang hwn drwy ddatblygu ein targedau natur sy'n gyfreithiol rwymol ein hunain, wedi’i ategu gan y cynllun gweithredu bioamrywiaeth strategol newydd. Mae wir yn amser i Dîm Cymru hawlio’r sylw a dangos yr hyn rydyn ni'n gallu ei wneud—rydyn ni'n gryfach gyda'n gilydd ac rydyn ni'n unedig yn ein huchelgeisiau ar gyfer y dyfodol. Diolch.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

Janet Finch-Saunders.

Diolch, Llywydd, ac rwy'n dymuno blwyddyn newydd dda i chi a'r Gweinidog. Felly, diolch, Gweinidog. Mae'n swnio fel petaech chi wedi cael amser gwych a gwerth chweil ym Montreal, ac rwy'n siŵr, fel Aelodau eraill y Senedd, y byddwn i’n falch o glywed mwy am fethodoleg Parks Canada maes o law. Nawr, fel y gwyddoch chi, gwelodd COP15 fabwysiadu'r fframwaith bioamrywiaeth byd-eang ar ddiwrnod olaf y trafodaethau, a'r nodau mewn gwirionedd oedd mynd i'r afael â cholli bioamrywiaeth, adfer ecosystemau a diogelu hawliau brodorol. Mae'r cynllun yn cynnwys mesurau pendant i atal a gwrthdroi colli natur, gan gynnwys rhoi 30 y cant o'r blaned a 30 y cant o ecosystemau diraddiedig dan warchodaeth erbyn 2030. Felly, rydym ni yn gwybod, Gweinidog, eich bod chi wedi ymrwymo i'r targed 30x30, ac eich bod chi heddiw wedi nodi y byddwch chi’n datblygu targedau natur sy'n gyfreithiol rwymol wedi’u hategu gan gynllun gweithredu bioamrywiaeth strategol newydd. Felly, a fydd y targedau sy'n gyfreithiol rwymol yn cynnwys y 30x30, a phryd fydd y rheoliadau'n cael eu cyflwyno i ni eu hystyried?

Targed 7 y cytunwyd arni yn COP15 yw lleihau'r risgiau o lygredd ac effaith negyddol llygredd o bob ffynhonnell erbyn 2030. Nawr, fis Mawrth diwethaf, cyhoeddodd ein Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith adroddiad ar orlifoedd storm yng Nghymru. Tynnodd sylw at ffeithiau mor erchyll ag y byddai, erbyn 2020, dros 105,000 o achosion o garthion heb eu trin yn cael eu gollwng i gyrsiau dŵr yng Nghymru, i fyny o 14,485 o achosion yn 2016. Yn eich ymateb i'n hadroddiad, fe wnaethoch chi gytuno bod lleihau effeithiau gorlifoedd storm yn bwysig iawn a chynghori bod Llywodraeth Cymru'n canolbwyntio ar atebion cynaliadwy ar sail natur er mwyn dargyfeirio a chael gwared â chymaint o ddŵr wyneb â phosibl o’r systemau carthffosiaeth i gynyddu capasiti'r rhwydwaith. Felly, faint o gynnydd sy'n cael ei wneud, Gweinidog, ar weithredu'r atebion hyn sy'n seiliedig ar natur er mwyn dargyfeirio a thynnu dŵr wyneb o systemau carthffosiaeth?

Mae targed 16 yn galw arnom ni i sicrhau bod pobl yn cael eu hannog a'u galluogi i wneud dewisiadau defnydd cynaliadwy ac, erbyn 2030, lleihau ôl troed byd-eang y defnydd mewn modd teg, gan haneru gwastraff bwyd byd-eang, lleihau gorddefnydd yn sylweddol, a lleihau cynhyrchu gwastraff yn sylweddol er mwyn i bawb fyw'n dda mewn harmoni â‘r Ddaear. Nawr, yn amlwg, drwy gefnogi fy nghydweithiwr Peter Fox a'i Fil Bwyd (Cymru), gallem ni helpu i gyrraedd y targed hwnnw. A siomedig yn ddiweddar oedd gweld yn gyntaf sut na chafodd hwn, er gwaethaf yr holl waith caled gan swyddogion o fewn y Comisiwn ac, yn wir, Peter Fox ei hun, ei gefnogi ar unrhyw ffurf. Felly, mae'n rhaid i ni weld gweithredu gennych chi, yn dilyn cefnogaeth unfrydol i'r cynnig ym mis Tachwedd, lle gwelwyd Senedd Cymru yn pleidleisio i weld Llywodraeth Cymru'n cymryd sawl cam, gan gynnwys datblygu system fwyd fwy hunangynhaliol i Gymru drwy greu map ffordd tuag at system fwyd sy'n addas ar gyfer y dyfodol ac sy'n rhoi ffynhonnell gynaliadwy o fwyd i gymunedau, ond hefyd defnyddio ysgogiadau caffael i greu gofyniad i gadwyni cyflenwi fod yn rhydd o ddatgoedwigo, trosi ac ecsbloetio cymdeithasol fel rhan o'r newid i ddefnyddio nwyddau sydd wedi'u cynhyrchu'n lleol ac sy'n gynaliadwy. Nawr, y cwestiwn sydd gen i i chi, Gweinidog, yw: pa gynnydd rydych chi wedi'i wneud ar symud ymlaen gyda chamau i fynd i'r afael ag effeithiau defnydd domestig Cymru ei hun ar y byd?

Yn olaf, mae’n deg cydnabod eich bod chi’n ceisio bod ar flaen y gad, trwy gyhoeddi'r ymchwil manwl i fioamrywiaeth ym mis Hydref. Mae gen i ddiddordeb arbennig yn eich cynlluniau ar gyfer yr amgylchedd morol, ac rwy’n eu cefnogi, gan gynnwys sefydlu cynllun wedi'i dargedu i gefnogi adfer cynefinoedd morwellt a morfeydd heli ar hyd ein harfordir, a hefyd gweithredu dull gofodol o gynllunio morol. Felly, er y byddwn i’n gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith i ddiogelu 30 y cant o'n moroedd, byddai gen i ddiddordeb dysgu p’un a wnaethoch chi glywed am unrhyw fentrau morol eraill tra roeddech chi’n bresennol yn COP15 y gallwn ni eu rhoi ar waith yma ac elwa ohonynt. Diolch.

Diolch yn fawr, Janet. Roedd yn anhygoel bod yn COP15, mae'n rhaid i mi ddweud. Rydych chi wir yn dod nôl yn teimlo'n efengylaidd am yr angen i symud ar y pethau yma. Un o'r pethau rwy'n dymuno'n fawr i gael ei rannu gyda'r holl Aelodau yma yn y Senedd yw, wrth fynedfa COP15, roedd yr hyn a alwyd yn 'ystafell ymgolli llwyr', lle roeddech chi’n mynd i mewn ac yn gwylio’r ffilm fwyaf anhygoel gan National Geographic ac amryw o wneuthurwyr ffilmiau natur eraill o bob cwr o'r byd. Roedd yn anhygoel achos roeddech chi'n teimlo fel eich bod chi yn y môr neu yn y glaswelltiroedd, y ffordd roedd wedi'i wneud. Ac yna, yn arswydus, dechreuodd ddweud wrthych chi'r holl bethau oedd wedi diflannu o'r ffilmiau yr oeddech chi'n edrych arnyn nhw. Roedd yn ddychrynllyd. Ac yna dechreuodd roi'r niferoedd o rywogaethau oedd wedi diflannu fesul blwyddyn o amgylch y wal. Rwy'n mynd yn oer hyd yn oed yn meddwl am y peth nawr. Felly, roeddech chi’n dechrau gyda'r blaned wych hon yr ydym ni’n byw arni ac yna'r dinistr a ddilynodd. Ac yna, yn olaf, daeth i ben gyda sbotolau yn dod i lawr o nenfwd pob gwlad ac yna llinell amser o'r golled bioamrywiaeth i bob gwlad. Roedd yn erchyll, ac fe allech chi weld pobl yn cael eu heffeithio yn amlwg ganddo. Rwy'n dymuno'n fawr y gallem ni gael hwnnw allan i gymaint o bobl â phosib. Fe wnaeth i mi sylweddoli y difrod rydyn ni eisoes wedi'i wneud a'r angen brys i wneud rhywbeth yn ei gylch. Felly, yr ateb byr yw, 'Byddwn, byddwn ni'n rheoleiddio'. Byddwn ni'n gwneud yn siŵr bod y nodau 30x30 mewn cyfraith yng Nghymru a'u bod yn dal ein traed at y tân. Ac nid yw'n ddigon i ni ddweud y byddwn ni’n sicrhau bod 30 y cant o'r tir, yr afonydd a'r moroedd wedi'u gwarchod, oherwydd rydym ni eisoes wedi gwneud hynny; mae gennym ni'r parciau cenedlaethol ac yn y blaen. Mae'n llawer pwysicach dweud beth yn union y byddwn ni’n ei wneud y tu mewn i'r ardaloedd gwarchodedig hynny, yr hyn y byddwn ni’n ei wneud ar ffiniau'r ardaloedd gwarchodedig, a'r hyn y byddwn ni’n ei wneud yn dilyn yr adolygiad bioamrywiaeth yr ydym ni eisoes wedi'i gael, i wneud yn siŵr y gall natur, o leiaf, roi'r gorau i waethygu, ond mewn gwirionedd ein huchelgais wrth gwrs yw ei wyrdroi a dechrau gwella.

Felly, Janet, byddwn ni'n gweithio'n agos iawn gyda chi ac eraill ar draws y Senedd i sicrhau bod y targedau uchelgeisiol rydym ni’n eu gosod yn fanwl. Rwy'n gwybod eich bod chi eisiau'r 30x30 wedi’i warchod, ond rwy'n gwybod nad ydych chi'n gwybod mwy na mi o ran beth yn union mae hynny'n ei olygu ym mhob rhan ohono. Felly, byddwn yn gweithio i sicrhau, ym mhob rhan o'n tirweddau dynodedig, ein bod ni wedi gwneud adolygiad o hynny erbyn 2030, ac yna ein bod ni wedi deall, o'r adolygiad hwnnw, beth sydd angen ei wneud yn yr ardal honno er mwyn mynd ymlaen. Mae'n uchelgeisiol gwneud adolygiad o bob ardal erbyn 2030, ond dyna un o'r targedau rwy'n benderfynol o'u gweld, fel bod yr adolygiad hwnnw'n ystyrlon ac mae'n dal ein traed i'r tân—pob un ohonom, nid y Llywodraeth yn unig—i wneud hyn. Felly, rwy'n benderfynol o wneud hynny. Rydyn ni'n gweithio gyda llywodraethau ledled y byd—mae llawer i'w rannu. Bydd yn rhaid i ni gael mwy o sesiynau na'r un sesiwn hon yn unig i ddweud wrthych chi am yr hyn rydyn ni'n gallu ei rannu. Mae llawer o ddysgu o gwmpas y byd, ond rwyf hefyd yn falch iawn o ddweud bod llawer o ddysgu gennym ni. Rydyn ni'n eithaf blaengar yn rhai o'r pethau rydyn ni'n eu gwneud. Roeddwn i’n fodlon iawn ac yn falch o gyflwyno'r rhaglen adfer mawnogydd, a oedd yn uchel ei pharch ledled y byd. Ond yn fwy na hynny—gallen ni wneud mwy gyda'n mawndiroedd ein hunain; gallem ni ledaenu hynny’n fwy.

Dydw i ddim yn mynd i fynd i'r afael â'r materion bwyd oherwydd maen nhw ym mhortffolio Lesley, ond fe glywson ni i gyd beth ddywedoch chi, Janet. Mae angen i chi eu codi nhw, a does gen i ddim amser beth bynnag. Ond o ran y ddau beth arall y gwnaethoch chi eu codi, ar yr amgylchedd morol, yn sicr byddwn ni’n gwarchod hwnnw, yn sicr byddwn ni’n adnewyddu ein hagwedd at yr amddiffyniad gofodol. Ond, eto fyth, rydyn ni eisiau gwybod beth mae hynny'n ei olygu. Beth yw parth cadwraeth forol? Beth yn union sy'n cael ei warchod ynddo? Beth allwch chi ac na allwch ei wneud ynddo? Wyddoch chi, a yw'n golygu wedi'i warchod yn llwyr, a yw'n golygu ei fod wedi'i warchod yn rhannol—beth mae'n ei olygu? Ac rwyf eisiau cyrraedd y pwynt lle, pe bawn i'n dweud wrthoch chi 'parth cadwraeth morol' neu 'dirwedd ddynodedig', ac mai chi oedd Mr a Mrs Jones o Preseli, y byddech chi'n gallu dweud wrthyf fi beth yn y byd yr oedd yn ei olygu. Oherwydd, ar hyn o bryd, allwn ni ddim o gwbl. Felly, fe wnawn ni gyrraedd y fan honno. Byddwn ni’n cyrraedd y pwynt lle rydyn ni'n gwybod beth mae pob un o'r rheiny'n ei olygu. Byddwn ni wedi gwneud hynny ochr yn ochr â'n cymunedau ein hunain, fel bod ein pysgotwyr gwerin a'n ffermwyr a phawb arall yn deall beth rydyn ni'n ei wneud a pham, a pham mae'n bwysig iddyn nhw i’r un graddau ag y mae i unrhyw un o'r gweddill ohonom. A byddwn ni'n gwneud hynny'n gyflym, fel ein bod ni, pan fyddwn ni’n cyflwyno’r Bil i’r Senedd hon, â'r dargedau yn eu lle a’r corff llywodraethu amgylcheddol hwnnw, gyda grym, i ddal ein traed at y tân. Ac rwy'n benderfynol o'i wneud. Byddwn ni'n dysgu o'r hyn sydd wedi'i wneud yn barod, ac, fe ddyweda i wrthych chi, roedd hi mor dda mynd yno, oherwydd fe wnaeth i mi fod hyd yn oed yn fwy penderfynol o'i wneud.

Diolch, Gweinidog. Ro'n i'n mynd i ddweud bod e'n hyfryd eich clywed chi'n swnio mor evangelical am hyn, ond nid jest 'hyfryd', mae e'n rili pwerus, dwi'n meddwl. Blwyddyn newydd, gobaith newydd, dwi'n gobeithio. Dwi wir yn golygu hynny. Dwi'n meddwl bod lot o bethau rili i'w croesawu fan hyn. Yn sicr, mae hynny mewn cyferbyniad eithaf stark gyda pha mor argyfyngus ydy'r sefyllfa. Nawr, dŷn ni angen gobaith—wrth gwrs dŷn ni angen gobaith—ac mae hynny'n arbennig o wir oherwydd pa mor eithriadol o wael ydy'r sefyllfa, fel dŷch chi wedi bod yn gosod mas yn barod. Mae bioamrywiaeth yn dirywio'n gyflymach nawr nag ar unrhyw adeg yn hanes dynol. Dŷn ni'n sôn am yr ystadegau gwahanol yma yn aml, ond dwi'n meddwl bod hynny'n rhywbeth mor—. Mae e'n codi ofn mewn cymaint o ffyrdd. Mae'r niferoedd cyfartalog o rywogaethau brodorol yn y rhan fwyaf o gynefinoedd mawr ar y tir wedi gostwng o leiaf 20 y cant ers dechrau’r ugeinfed ganrif; mae 41,000 o anifeiliaid, yn fyd-eang, dan fygythiad o ddiflannu; mae un o bob chwe rhywogaeth yn wynebu peidio bodoli yng Nghymru; dŷn ni'n clywed yn aml yn y Siambr hefyd fod ecosystemau naturiol wedi gostwng 47 y cant ar gyfartaledd, o'i gymharu gydag amcangyfrifon cynt; a dŷn ni hefyd wedi clywed bod tua 75 y cant o wyneb y tir wedi newid yn sylweddol—mae dros 85 y cant o wlyptiroedd wedi eu colli hyd yn hyn.

Mae nifer o'r pethau roeddwn i eisiau eu codi yn benodol wedi cael eu codi'n barod gan Janet. Dwi ddim eisiau ailadrodd pwyntiau, ond dwi wedi cymryd i mewn, yn sicr, y pethau mae'r ddwy ohonoch chi wedi bod yn eu dweud. Dwi wir yn croesawu'r ffaith eich bod chi wedi mynd i COP15 a dwi'n croesawu’r ffaith, gyda hyn, gyda'r deep-dive ar fioamrywiaeth sy'n cael ei gynnal—. Mae hi'n braf gweld bod Llywodraeth Cymru, o'r diwedd efallai—. Dwi'n meddwl ein bod ni ar yr un tudalen. Yn sicr, mae eich brwdfrydedd ar hyn yn rhywbeth sydd mor dda i'w glywed eto.

Dŷch chi eich hunan wedi dweud taw gweithredu ydy'r peth allweddol yn hyn i gyd. Allwch chi ddweud mwy, er mwyn cael y maen i'r wal, dros gynnwys y ddeddfwriaeth—dŷch chi wedi addo am dargedau natur, am lywodraethu—o ran unrhyw amserlen? Oes yna unrhyw beth penodol y byddech chi’n gallu ei ddweud wrthym ni ar hyn o bryd?

Roedd beth roeddech chi'n dweud am Québec, am y sub-national government, y gwaith hynny, yn rhywbeth rili cyffrous, dwi'n meddwl. Pa bartneriaid ydych chi'n meddwl fydd fwyaf pwysig i ni yn y lle cyntaf ac wrth i'r gwaith yma fynd yn ei flaen? Mae hynny'n rhywbeth, dwi'n meddwl—. Byddai hynny'n gallu bod yn drawsnewidiol mewn cymaint o ffyrdd.

Dwi'n cytuno gyda beth oeddech chi'n dweud, yn sicr, am ba mor bwysig ydy gwarantu cynefinoedd cymunedau fel y Wampis. Mae hynny'n rhywbeth, yn sicr, y buaswn i yn cytuno gydag e.

Ac yn olaf—dwi ddim yn siŵr beth ydy 'immersive' yn Gymraeg—o ran y ffilm immersvie roeddech chi’n ei thrafod a pha mor syfrdanol oedd gweld a phrofi o'ch cwmpas chi ba mor ffantastig o beth ydy'r byd sydd o'n cwmpas a'r blaned ac wedyn gweld y dirywiad a gweld cymaint y mae hynny o dan fygythiad, oes yna unrhyw ffordd y bydden ni'n gallu ceisio gweld os oes yna ffordd o gael profiad immersive fel yna, yn enwedig ar gyfer plant mewn ysgolion yng Nghymru—rhywbeth tebyg? Dwi'n dweud 'plant', ond dwi'n gwybod bod yn rhaid i ni fod yn gweithredu cyn bod y plant yn tyfu yn fwy. Oes yna ryw ffyrdd, ydyn ni'n gwybod, neu oes yna unrhyw lywodraethau eraill yn y byd yn ceisio efelychu'r profiad yna mewn unrhyw ffordd ar gyfer pobl yn y gymuned hefyd rywffordd?

Diolch, Delyth. [Anghlywadwy.] y ffilm, er mor ddychrynllyd oedd hi. Mewn gwirionedd, rwyf wir eisiau gweld a allwn ni ei chael, neu fersiwn ohoni, yma. Bydd problemau yn ymwneud â hawlfraint ac yn y blaen. National Geographic oedd e, felly rwyf eisiau cydnabod hynny. Mae hwnnw, yn amlwg, yn gwmni sy'n gwneud elw. Ond gallwn ni gael golwg i weld a allwn ni ei wneud yma. Ac os na allwn ni, yna rwy'n siŵr y gallwn ni wneud rhywbeth gyda bioamrywiaeth Cymru. Ond rwy'n credu bod realiti plaen y rhifau, wedi edrych ar y blaned brydferth hon sydd gennym ni, y rhifau yn tician i fyny o'r difodiant ar draws y byd, ac yna, ei wylio yn eich gwlad eich hun a gweld y gymhariaeth yn ddychrynllyd. Felly, mae'n fwy na dim ond natur arswydus yr hyn sy'n digwydd yma yng Nghymru; roedd yn ymwneud â maint byd-eang y peth. Fe wnaeth i mi wir sylweddoli, ac roedd yn ffordd glyfar iawn o gael cynrychiolwyr i fynd mewn a chanolbwyntio'n wirioneddol arno hefyd. Felly, roedd yn rhywbeth arbennig. 

Mae sawl peth yn yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud yn y fan yna y gallaf i ychwanegu atynt. Felly, yn gyntaf oll, bydd yn rhaid i ni weithio gyda grŵp o arbenigwyr ar greu adolygiad o dirluniau dynodedig, a thirweddau morol ac afonol hefyd, fel bod gennym ni adolygiad sy'n edrych yn iawn ar yr hyn maen nhw’n ceisio ei warchod; ydy hi'n dal yn werth ei warchod; ydi e'n gweithio; a beth fyddai angen digwydd yn y dirwedd ddynodedig arbennig hon. Ac os ydych chi'n meddwl am hynny—mae'n swnio'n hawdd i'w ddweud—ond os ydych chi'n meddwl am raddfa hynny, mae gennym ni barc cenedlaethol, sy'n ardal enfawr, neu mae gennym ni safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig, sydd weithiau'n fach iawn. Ydyn nhw hyd yn oed yn gwarchod y pethau cywir bellach? Cafodd rhai o'r SoDdGA eu rhoi ar waith amser maith yn ôl ac maen nhw bellach, a dweud y gwir, yn feysydd parcio. Beth ydym ni'n ei wneud? Felly, adolygiad o'r holl beth, rwy'n credu.

Hefyd, SoDdGA, beth yw hynny i Mr a Mrs Jones ym Mhreseli? Efallai na ddylwn i barhau i ddefnyddio'r rheiny; fe wnaf i ddod o hyd i bobl eraill i'w defnyddio, ond rydych chi'n gwybod beth rwy'n ei olygu. Beth mae hynny'n ei olygu? Yr hyn rydyn ni'n ei olygu yw: dyma dirwedd lle mae rhywbeth gwerth ei warchod, ac rydym ni’n ei warchod trwy wneud hyn. Rwy’n meddwl gwell iaith, gwell disgrifiadau, gwell dealltwriaeth ohoni, ac mae hefyd yn annog pobl eraill i ddod i mewn—gwirfoddolwyr, a gall pobl sy'n byw o gwmpas gael gwell dealltwriaeth o beth yw'r dirwedd hon mewn gwirionedd a beth mae'n ei warchod.

Hefyd, beth rydyn ni'n ei olygu gyda gwarchod? Mae'r rhan fwyaf o'n tir yn cael ei ffermio. Dydyn ni ddim eisiau iddo beidio â chael ei ffermio. Rydyn ni am i'r ffermwyr warchod y ffordd o fyw sydd ganddyn nhw a'r bioamrywiaeth sydd yno. Ond, efallai, mewn rhai mannau yng Nghymru fod angen i ni fod â thir nad yw'n cael ei ffermio, mewn gwirionedd i fod â dim ond natur arno. Efallai—dydw i ddim yn gwybod. Dyna'r math o beth fydd rhaid i ni ei ystyried. Yr un peth i'r moroedd. Nid yw parth gwarchod morol yn atal y rhan fwyaf o bysgota. Beth mae'n ei atal ar hyn o bryd? Bydd yn rhaid i ni gael sgwrs iawn am beth rydyn ni'n ei olygu mewn gwirionedd gyda hyn. Beth sy'n cael ei warchod? Oes yna lefydd yn y môr lle, mewn gwirionedd, na ddylai unrhyw beth ddigwydd, neu, beth rydyn ni'n ei olygu? A'r gwir yw, dydyn ni ddim yn gwybod. Dylen ni wybod. Roedd y diffiniadau oedd yn bodoli yn y lle cyntaf yn golygu rhywbeth, ond, dros amser, maen nhw wedi diraddio. Ac mae hynny’n digwydd. Felly, mae nawr yn amser gwych i adolygu hynny i gyd a rhoi dealltwriaeth newydd o'r unfed ganrif ar hugain o'r hyn mae'r warchodaeth yma’n ei olygu.

Felly, rydym am weithio gyda chi yn y dyfodol agos i ddeall sut y gallai'r adolygiad edrych, sut y gallem ei gynnal, a beth rydym yn credu y bydd y canlyniadau. Ac, wrth i ni fynd trwy'r adolygiad, i ddechrau rhoi'r amddiffyniadau yn eu lle. Nid yw'n ddigon i mi ddweud mewn wyth mlynedd, ‘Waw, edrychwch, rwy'n gwybod pa mor ofnadwy yw'r cyfan.' Nid dyna yr ydw i ei eisiau o gwbl. Felly, wrth i ni ei wneud, a dewis beth sy'n mynd gyntaf, mae angen i ni ddechrau cynlluniau gweithredu sy'n dod yn ei sgil. Weithiau, dad-ddynodi'r dirwedd hon fydd hynny. Weithiau, 'Mewn gwirionedd, mae'r SoDdGA yma, ond dylai fod yn y fan honno, oherwydd mae'r rhywogaeth honno wedi dod draw yma nawr neu beth bynnag.' Mae gennym ni i gyd enghreifftiau o hynny. Felly, mae angen i ni gael golwg dda, eang, heb fod ofn cael golwg go iawn ar yr hyn sydd angen i ni ei adolygu, ac mae angen i ni gael hynny yng nghwmni cynllun gweithredu sy'n dod ar ei ôl, lle rydym ni’n cael ymgynghoriad da ledled Cymru am yr hyn rydyn ni ei eisiau, beth fydd pobl yn ei oddef, beth fyddan nhw'n byw gydag ef, beth fyddan nhw'n ei gefnogi, beth fyddan nhw eisiau ei wneud. Does dim pwynt i mi ddweud hyn i gyd os yw 50 y cant o Gymru i gyd yn mynd, 'O, dydw i ddim yn mynd i wneud hynny.' Felly, mae'n rhaid i ni wneud y ddau gyda'n gilydd.

Beth ddaeth o COP15 i fi oedd pa mor bwysig yw dod â'r bobl efo chi. Allwch chi ddim dweud, 'O, does dim ots am y bobl, gadewch i ni wneud hyn.' Mae'n rhaid i chi ddod â'r bobl gyda chi yn llwyr. Ac mae parciau cenedlaethol Canada yn ddiddorol iawn. Nhw sy'n berchen ar y tir i gyd yn y parc cenedlaethol. Yn amlwg, dydyn ni ddim yn y sefyllfa honno, ond yn y gorffennol—nid bellach—yn y gorffennol, fe wnaethon nhw glirio pobl oddi arno, gan gynnwys y bobl frodorol oedd yn ddig iawn, ac nid yw hynny'n syndod. Felly, roedd y genedl Cree yno mewn niferoedd yn y gynhadledd, ac yn cael eu trin yn hollol wahanol nawr gan Ganada wrth gwrs, fel cenedl annibynnol, yn sôn am eu ffordd o ddiogelu eu tiroedd a'r hyn maen nhw'n gwybod nad ydyn ni'n ei wybod. A dyna'r darn arall, onid e? Gallem ni ddweud hynny ledled Cymru. Mae'n debyg bod y bobl sy'n byw yno nawr, mae'n debyg eu bod nhw'n gwybod llawer mwy amdano nag y mae rhai ohonon ni'n ei wneud. Felly, mae'n ymwneud â harneisio grym y bobl frodorol, boed y bobl hynny mewn cenedl ddatblygedig neu ddim mewn cenedl ddatblygedig, am yr hyn maen nhw'n ei wybod am y tir a'r hyn sydd angen i ni ei wneud. Ac, mewn gwirionedd, mae hynny'n wers go iawn, oherwydd mae’r parciau gymaint gwell yng Nghanada nawr eu bod nhw wedi gwneud hynny nag yr oedden nhw o'r blaen, ac mae ganddyn nhw lwyth o ystadegau i'w dangos. Ac rwy'n siŵr bod gennym ni bethau tebyg i'w gwneud yma.

Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi derbyn y datganiad hwn heddiw. Mae'r argyfwng bioamrywiaeth o'r diwedd yn cael yr un sylw â newid amgylcheddol a chynhesu byd-eang, ac mae'r ddau ohonyn nhw yn amlwg yn effeithio ar fioamrywiaeth. Ynghyd â'r Gweinidog, rwy'n falch iawn bod fframwaith bioamrywiaeth Kunming-Montreal wedi'i fabwysiadu'n ffurfiol. Mae hwn yn gyflawniad sylweddol a gwirioneddol gadarnhaol, gyda chytundeb gan dros 200 o wledydd ar draws y byd. Rwy'n falch bod y fframwaith bioamrywiaeth byd-eang newydd yn cydnabod rôl cymdeithas gyfan wrth sicrhau ein bod yn gwarchod bioamrywiaeth.

Fy mhryder i, rwyf i wedi'i godi o'r blaen, yw colli ysglyfaethwyr uchelraddol, gan ganiatáu i anifeiliaid yn is i lawr y gadwyn fwyd ehangu'n sylweddol, gan ddinistrio'r rhai ymhellach i lawr y gadwyn fwyd. Does ond rhaid i mi sôn am lygod mawr fel anifail sydd wedi tyfu'n aruthrol oherwydd colli ei ysglyfaethwyr. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i sicrhau bod gennym ecwilibriwm, gan ganiatáu i bob rhywogaeth ffynnu?

Ie, diolch yn fawr, Mike. Rydych chi wedi ei godi o'r blaen, ac rwyf wedi dweud o'r blaen, yn do, am brosiect Yellowstone. Os ydych chi'n gwylio ailgyflwyno'r bleiddiaid a'r hyn sy'n digwydd i'r dirwedd, mae'n drawsnewidiad anhygoel wrth i'r ecosystem fynd yn ôl i ecwilibriwm. Felly, mae'n bwysig iawn i ni ddeall sut y dylai'r ecwilibriwm hwnnw edrych a gwneud hynny'n bwyllog lle mae hynny'n angenrheidiol. Rydym ni eisoes wedi gwneud hynny gyda rhai o'r rhywogaethau yng Nghymru. Felly, mae ganddon ni eryr a barcutiaid eto yng Nghymru, rhywbeth nad oedd ganddom ni o'r blaen yn sicr; prosiect y gweilch yn yr un modd. Mae gennym ni ddiddordeb mawr i ddeall beth sydd ei angen ar yr ecosystem hon a sut y dylai edrych, ac yna beth ydym ni'n ceisio ei adfer iddo. Mae'n ddrwg gen i ddefnyddio'r gyfatebiaeth hon, mewn ffordd, ond mae ychydig bach fel petaech chi'n adfer eiddo cyfnod—i ba gyfnod ydych chi'n ei adfer?

Rydyn ni wedi cael pobl ar ehangdir Prydain Fawr ers miloedd ar filoedd o flynyddoedd, felly nid yw wedi bod yn 'wyllt' ers amser hir iawn. Mae ein holl rywogaethau wedi addasu i fyw ochr yn ochr â bodau dynol—pob un ohonyn nhw, yn ddieithriad. Does dim lle gwyllt chwedlonol i fynd yn ôl ato, felly'r pwynt yw: i beth ydyn ni'n ei adfer, a sut ydyn ni'n helpu natur i addasu? Fel y gwnaethoch chi ddweud, Mike, yr ecosystem gyfan honno gydag ysglyfaethwr uchelraddol dan sylw, mae hynny'n bwysig iawn, ond weithiau ni yw'r ysglyfaethwr uchelraddol, wrth gwrs, ac mae angen i ni ystyried hynny.

A gaf i ddechrau nid yn unig drwy groesawu'r datganiad, ond gan wirioneddol groesawu'r arweinyddiaeth rydych chi, Gweinidog, a Llywodraeth Cymru wedi'i ddangos yn hyn? Roedd yn wych eich bod chi allan yna, eich bod chi nid yn unig allan yna, ond yn cymryd rhan weithredol yn y trafodaethau hynny, o safbwynt rhyngwladol, ond hefyd safbwynt domestig, ac yn dangos rhai o'r pethau fel prosiect mawnogydd Cymru, lle gallwn ni ddangos rhai enghreifftiau o ble gallwn ni arwain y ffordd hefyd.

Mae gennym ni gyfle go iawn yma. Rwyf wedi fy swyno gan angerdd y Gweinidog, fel arfer. Fe siaradodd mewn digwyddiad yn y Senedd cyn iddi fynd i COP15. Roedd hi'n amlwg iawn yno, ac roeddech chi ymhell dros y briff, ond rydych chi wedi dod yn ôl, fel rydych chi wedi'i ddweud, yn teimlo'n efengylaidd am hyn, yn chwilio am lywodraethu amgylcheddol nawr gyda grym, sy'n dda i'w glywed, a thargedau ystyrlon ar gefn COP15 yn ddomestig. Rydych chi'n gwybod bod y sefydliadau anllywodraethol wedi croesawu'n fras nid yn unig eich ymwneud yno, ond hefyd beth gafodd ei drafod a'r hyn y cytunwyd arno yno, ond nawr maen nhw'n edrych i weld sut mae hyn yn mynd i gael ei drosi i gyd-destun Cymreig. Felly, Gweinidog, a gaf i ofyn i chi, ble ydych chi'n gweld yr heriau mwyaf nawr wrth fwrw ymlaen â'r brys sydd ei angen, gyda'r uchelgais sydd ei angen, a sut ydych chi'n gwneud hynny mewn partneriaeth go iawn gyda thirfeddianwyr a ffermwyr, ond hefyd cyrff anllywodraethol, cyrff statudol ac yn y blaen? 

Ac wrth i mi eistedd i lawr, a gaf i sôn am fae Lyme—parth dim cymryd ar gyfer pysgodfeydd? Roedd yn un o'r penderfyniadau mwyaf amhoblogaidd ar y pryd erioed i'r Gweinidog a'i cymerodd, Jonathan. Nawr mae'r pysgotwyr i gyd yn edrych arno ac yn dweud, 'Dyna lwyddiant oedd hwnnw.'

Yn bendant, Huw. Ie, diolch yn fawr am hynny. Roedd y digwyddiad y bûm i'n siarad ynddo ychydig cyn i mi fynd, lle roedd gen i annwyd o hyd—mae rhai pethau gyda ni bob amser—roedd yn wych, ac fe wnes i gyfarfod â'r RSPB tra'r oeddwn i yno, ac eistedd yn yr union gadeiriau yr oedd y darn ohono ar y noson honno, i drafod gyda nhw bartneriaeth ar draws Prydain Fawr gyfan ar gyfer rhai o'r cynefinoedd sydd eu hangen arnom, sy'n bwysig iawn, iawn. Ac fe aethon ni â'r llyfr o leisiau gyda ni, ac fe wnaethon ni ei gyflwyno i bobl ifanc Quebec, oedd yn wych hefyd. A dweud y gwir, roedd hi’n Flwyddyn Cymru yng Nghanada tra o'n i yno, ac ro'n i yno yn yr wythnos gloi, felly fe wnaethon ni ambell brosiect wirioneddol wych fel rhan o Cymru yng Nghanada oedd â thema amgylcheddol, ond hefyd thema celf a diwylliant, ac fe wnaethom ni ddefnyddio llyfr y lleisiau ar gyfer hynny, felly rydyn ni wedi pasio hynny ymlaen iddyn nhw'n barod ac fe gawson ni lawer o luniau ac yn y blaen i basio ymlaen.

Ond, o ran yr her fwyaf, mae'n eithaf syml beth yw'r her fwyaf, a'r cyllid yw hynny. Felly, mae'r swm o arian rydyn ni ei angen i ni allu buddsoddi yn hyn i gyd i wneud yr hyn yr ydym ni wir eisiau ei wneud yn enfawr, a does gen i ddim. Felly, yr her fawr—ac roedd diwrnod cyfan wedi ei neilltuo ar gyfer hyn, ac aethon ni i gyd i lawer o wahanol weithdai ac ati, roedd yn bethau diddorol iawn—ond yr her fawr i ni, a chodais hyn ar y prif lwyfan hefyd, yw cael y cyllid i mewn i Gymru heb y gwyrddgalchu. Ac mae hynny'n bryder ledled y byd. Felly, sut ydyn ni'n llunio cynllun masnachu, os mynnwch chi, ble gall pobl fuddsoddi eu harian yng Nghymru mewn ffordd gynaliadwy, sy’n sicrhau’r buddsoddiad rydyn ni ei angen ac ei eisiau ar gyfer ein tirfeddianwyr, ein rheolwyr tir, ein bywyd gwyllt ac yn y blaen, ac nad yw'n sicrhau’r buddsoddiad rydyn ni'n amlwg iawn eisiau ei osgoi ar gyfer rhywogaethau anfrodorol nac i bobl sy'n meddiannu tir, neu beth bynnag? Sut mae taro deuddeg? Nid ydym ni ar ein pennau ein hunain wrth frwydro gyda hyn, ac roedd yn wych gweithio gyda'r cenhedloedd eraill ar yr hyn y maen nhw wedi'i wneud hyd yn hyn, ac yn y blaen. Siaradais ar un platfform lle roedd Banc y Byd ac un o'r cymunedau busnes mawr fel siaradwyr hefyd, a chawsom sesiwn holi ac ateb rhyngom ar sut y gallai hyn weithio. Oherwydd gallwch weld bod y banciau mawr bellach yn ymddiddori yn hyn fel cynnyrch buddsoddi hyfyw, mewn ffordd nad oedden nhw 10 mlynedd yn ôl. Maen nhw'n cyrraedd y nod.

Y mater mawr arall yw'r alwad i uno. Mae sero net, er ei holl ddiffygion, wedi dod yn alwad i uno fawr dros yr hinsawdd. Un o'r pwyntiau trist am COP15 oedd na wnaethom ni gytuno ar y peth natur gadarnhaol. Ond, rwy'n credu ein bod ni'n dal i'w wthio, ac roedd yr uwchgynhadleddau is-genedlaethol yn cytuno arno, felly gallwn ni ei wthio o hyd, ond mae angen yr alwad honno i uno, on'd oes e, i fynd gydag ef, fel bod pobl yn deall beth maen nhw'n ceisio ei wneud a gallan nhw ei ddeall o'r brandio yn unig, os mynnwch chi. Ac yna mae angen i ni wireddu hynny ar lawr gwlad.

Felly, yr her fawr, heb amheuaeth, yw trafod y maes ariannu hwnnw, a byddaf yn cyfarfod â Gweinidogion y DU a'r Alban yn fuan iawn i drafod sut rydyn ni'n mynd i geisio gwneud hynny yn y DU a sut rydyn ni'n mynd i annog pobl i beidio â chefnogi’r gwyrddgalchu hynny rydyn ni'n ei weld. A hefyd sut rydyn ni'n mynd i annog cwmnïau sy'n ceisio gwneud y peth iawn i wneud peth hyd yn oed gwell. Felly, i wneud hynny, mae angen i ni fod wedi gwneud yr adolygiad y bûm i'n siarad amdano ac mae angen i ni wybod beth rydyn ni ei eisiau ym mhob rhan o Gymru, fel y gallwn ni ddweud, 'Wel, mewn gwirionedd, rydyn ni'n gwybod ein bod ni eisiau hyn, felly ewch ati i ariannu hynny gyda'ch cynllun. Peidiwch â dod i mewn a gwneud rhywbeth y gallech chi feddwl sy'n iawn, ond mewn gwirionedd rydyn ni'n gwybod nad dyma’r hyn rydyn ni ei eisiau.' Felly, mae hynny'n her ddifrifol, nid yn unig i Gymru ond i'r byd. Ac rwy'n credu bod COP15 wedi gwneud cam gwirioneddol ymlaen yn y system gyllid fyd-eang honno i ganiatáu i hynny ddigwydd. Ond, mae ffordd bell i fynd.

Ac yn olaf, Carolyn Thomas.

Hoffwn ganmol popeth rydych chi'n ei wneud a'r flaenoriaeth sy'n cael ei roi i natur a bioamrywiaeth yng Nghymru. Mae wir yn cynhesu'r galon. Hoffwn siarad am atebion sy'n seiliedig ar natur ynglŷn â llifogydd, arafu dŵr, ac afancod. Felly mae afancod Ewrasia yn frodorol i Gymru, i Brydain, ac wedi bod yn byw yn wyllt yng Nghymru ers 2013. Rwy'n gwybod bod rhywun wedi cyflwyno un yn eithaf lleol i mi sydd wedi cael ei ddal ar gamera. Mae tystiolaeth ddiweddar wedi dangos bod afancod bellach yn bridio yn y gwyllt, yn fwyaf arbennig yn nalgylch Dyfi. Maen nhw'n darparu buddion ecolegol, amgylcheddol ac economaidd. Fodd bynnag, mae'r amddiffyniad sy'n cael ei gynnig i afancod yng Nghymru yn fratiog ac nid yw yn eu gwarchod yn ddigonol rhag erledigaeth nac ychwaith yn galluogi eu rheoli'n effeithiol. Gan fod y DU wedi llofnodi confensiwn Bern, mae'n ymddangos bod gan Gymru bellach ddyletswydd gyfreithiol i ddiogelu afancod yn ogystal o dan y confensiwn hwnnw, a chydnabuwyd hyn yn Lloegr a'r Alban, lle mae afancod bellach yn cael eu gwarchod. Felly, meddwl oeddwn i tybed pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu hystyried er mwyn sicrhau bod afancod yn cael eu gwarchod a'u rheoli'n effeithiol, ac a fydd CNC yn cael eu cyfarwyddo i gynorthwyo gyda'r gwaith o'u hail-sefydlu'n llwyddiannus yng Nghymru a'ch barn ynghylch hynny. Diolch. 

Ie, diolch yn fawr, Carolyn. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni wedi bod â diddordeb ynddo ers amser maith ac rwy'n cydnabod eich diddordeb chi ynddo hefyd. Bydd yn rhaid i hyn fod yn rhan o'r adolygiad, oherwydd yn sicr mae angen cyflwyno afancod, mae'n debyg, mewn rhai afonydd. Ond bydd yna rai eraill, lle nad oes angen eu cyflwyno, ac mae angen i ni ddeall sut olwg sydd ar yr ecosystem nawr. Felly, dyma un o'r problemau mawr o ymyrryd ag ecosystemau, onid e? Dydyn ni ddim yn gwybod sut beth yw ecwilibriwm ar gyfer llawer o'n llefydd a dydyn ni ddim wir yn deall beth fydd yn digwydd. Felly, mae'n ddiddorol gweld a cheisio rheoli rhywfaint ar sut rydyn ni'n cyflwyno'r rhaglenni hyn.

Felly, mae'r rhaglen barcud coch, rwyf wedi sôn amdano o'r blaen, wedi bod yn llwyddiant hollol ddi-ddiwedd yng Nghymru. Pan o'n i'n tyfu, doedd dim barcutiaid coch yng Nghymru a nawr rydych chi’n eu gweld nhw ym mhobman, ac onid ydy hynny’n wych? Ond, roedd llawer o bryder pan gawson nhw eu cyflwyno gyntaf bod eu hysglyfaeth naturiol wedi mynd ac y bydden nhw'n mynd ag ŵyn ac ati. Nid yw hynny wedi profi'n wir. Mae'r un peth yn digwydd gydag afancod; mae pobl yn poeni'n fawr am y peth. Felly, yr hyn sydd angen i ni ei ddeall yw beth mae’r cwrs dŵr penodol hwnnw ei angen i’w gael yn ôl i statws cadwraeth da a beth fydd yr afancod yn ei gyfrannu neu ddim yn ei gyfrannu at hynny. Ac rydyn ni'n gwybod nawr mai ail-naturioli afonydd yw un o'r pethau mwyaf y gallwn ni ei wneud.

Agorais y prosiect Four Rivers for LIFE i lawr yn sir Gaerfyrddin—un ohonynt yn etholaeth y Llywydd, mewn gwirionedd—a'r hyn rydyn ni'n ei wneud gyda'r prosiect hwnnw yw ail-greu pedair afon i lawr yn y gorllewin. Beth rwy'n ei olygu gyda hynny yw bod bodau dynol, dros lawer o flynyddoedd, wedi sythu'r afonydd a gosod ategion ar eu glannau a gwneud iddynt lifo'n gyflymach ac nid yw hynny'n ffafriol iawn i fywyd gwyllt, ond mae hefyd yn achosi llifogydd a phob math o broblemau eraill. Felly, yn y bôn, rydyn ni'n rhoi'r ystum yn ôl i'r Cleddau ac amryw o afonydd eraill. Mae'n ddigon posib y bydd afancod yn ffynnu yn yr amgylchedd hwnnw, ond mewn amgylchedd lle mae'r afon wedi'i hamgáu ac yn rhedeg yn gyflym, yn sicr ni fyddant yn gwneud hynny. Felly, mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr ein bod yn cael y cynllun cywir yn y lle iawn gyda'r ddealltwriaeth gywir ohono.

Bydd ariannu pethau fel y prosiect Four Rivers for LIFE—sef y prosiect olaf a ariennir gan Ewrop a fydd yn digwydd yng Nghymru, yr oeddwn i ychydig yn dorcalonnus amdano, fe wnaf i gyfaddef— yn rhannol, yn bwysig iawn, oherwydd byddwn yn cael y data o hynny i ddeall beth sydd ei angen ar yr ecosystem honno mewn gwirionedd er mwyn mynd yn ôl i ecwilibriwm. Rwy'n gwbl sicr y bydd hynny'n cynnwys afancod ac anifeiliaid eraill o'r fath sydd wedi diflannu o Gymru.

Diolch yn fawr i'r Gweinidog. Rwy'n gwybod nad ydw i i fod i ddweud rhywbeth fel hyn, ond ar noson ddiflas, dywyll ym mis Ionawr, rwyf wedi cael fy ysbrydoli'n llwyr gan y datganiad yna a'r cwestiynau a'r holl gyfraniadau. Pob lwc i chi i gyd ar y gwaith hwn a diolch am ddod â rhywfaint o'ch efengyliaeth yn ôl o Ganada i ni yma. 

Diolch yn fawr i bawb.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:31.