Wrth agor y ddadl, dywedodd Rhun ap Iorwerth fod yn rhaid inni fabwysiadu ymagwedd ataliol tuag at iechyd, ac rwyf am siarad â'r rhan o'n cynnig sy'n galw am roi mesurau ataliol wrth wraidd pob polisi a gweithgaredd sy'n gysylltiedig ag iechyd gan gynnwys pob adran o'r Llywodraeth.

Mae Plaid Cymru wedi pwysleisio dro ar ôl tro wrth drafod iechyd yn ei holl agweddau yr angen i roi gwell amlygrwydd a mwy o flaenoriaeth i fesurau ataliol. Wrth fynd i'r afael â'r argyfwng presennol, siaradodd y Gweinidog iechyd am yr angen i bobl ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb am eu hiechyd a'u llesiant. Rydym yn cytuno, wrth gwrs, fod atal yn well na gwella. Felly, pam mae ein cynnig yn galw ar bob adran o'r Llywodraeth i fod yn rhan o'r agwedd hon ar ein cynllun ar gyfer y GIG? Yr hyn y methodd y Gweinidog iechyd ei ystyried yn llawn wrth wneud yr alwad honno oedd rôl amddifadedd a thlodi yng ngallu pobl i wneud hynny.

Sut mae pobl i fod i ofalu am eu deiet pan na allant fforddio rhoi'r ffwrn ymlaen, pan fyddant yn torri lawr ar fwyd? Sut y gallant sicrhau nad ydynt yn gwaethygu neu'n achosi cyflyrau iechyd pan fyddant yn byw mewn tai oer, llaith, drafftiog na allant fforddio'u cynhesu? Pan ydych chi'n meddwl o ble y daw'r pryd nesaf, sut y gallwch fforddio'r dŵr poeth i olchi eich hun a'ch dillad, pan fyddwch yn gwneud dwy swydd, yn jyglo gofal plant, yn poeni am y bil y gwyddoch ei fod yn mynd i lanio ond na allwch mo'i dalu, sut fydd gennych fodd—heb sôn am le yn eich pen—i fynychu campfa neu fynd allan i redeg? A sut y gall pobl dalu i fynd i gyfleusterau hamdden a chwaraeon, llyfrgelloedd, theatrau—pethau sy'n allweddol i lesiant—yn ogystal â ffitrwydd, pan fyddant yn wynebu toriadau helaeth i'w cyllid?

Mae'r berthynas rhwng iechyd a thlodi yn un hawdd ei deall: mae amddifadedd yn achosi salwch, yn achosi anghydraddoldeb o ran canlyniadau iechyd, yn cynyddu'r pwysau ar wasanaethau iechyd. Mae salwch yn gostus i gymdeithas, yn rhoi pwysau ar ein gwasanaeth iechyd. Ac ar adeg o grebachu economaidd, ar adeg o lefelau tlodi enbyd, mae'r agenda ataliol yn gwbl allweddol, ac yng Nghymru, lle mae dros draean o blant yn byw mewn tlodi—y lefel uchaf yn y DU—a lle mae 45 y cant o aelwydydd yn ei chael hi'n anodd ac wedi'u caethiwo mewn tlodi tanwydd, mae'r angen i flaenoriaethu'r dull ataliol yn fater brys.

Os ydym o ddifrif am ymgorffori dull ataliol ym maes iechyd, rhaid inni ystyried yr amgylchiadau economaidd-gymdeithasol wrth ddatblygu dull o'r fath. Mae tlodi ac anghydraddoldeb yn faterion trawslywodraethol. Wrth fynd i'r afael ag argyfwng y GIG, mae'n rhaid inni ystyried yn llawn y gwahaniaethau yn y cyfleoedd sydd gan bobl i fyw bywydau iach, ac mae'n rhaid i hynny fod yn gyfrifoldeb trawslywodraethol. Mae adroddiad blynyddol diweddaraf y Sefydliad Bwyd, 'The Broken Plate', yn gofyn cwestiynau pwysig ynglŷn â pha mor rydd yw pobl i wneud dewisiadau bwyd iach yn eu deiet, gan nodi y byddai angen i'r pumed tlotaf o aelwydydd y DU wario 43 y cant o'u hincwm gwario ar fwyd i dalu cost y deiet iach a argymhellir fwyaf; mae hynny'n cymharu â dim ond 10 y cant o incwm gwario'r pumed cyfoethocaf.

Gall fod cysylltiad hefyd rhwng anghydraddoldebau iechyd a mynediad at ofal neu wasanaethau, ansawdd a phrofiad o ofal, a gwyddom fod hyn yn broblem ers amser maith yng Nghymru. Pwysleisiodd adolygiad cenedlaethol Arolygiaeth Iechyd Cymru o waith atal argyfwng iechyd meddwl, er enghraifft, fod angen cynllunio gwasanaethau yng Nghymru yn well a sicrhau eu bod yn canolbwyntio ar anghenion yr unigolyn. Tynnodd sylw at fwlch yng Nghymru rhwng gofal sylfaenol a gwasanaethau iechyd meddwl eilaidd, gyda phobl yn disgyn rhwng meini prawf gwahanol wasanaethau a all ddarparu cymorth.

Amlygodd adroddiad Cynghrair Iechyd a Lles Conffederasiwn GIG Cymru, 'Cofiwch y bwlch: beth sy'n atal newid?', y dylai mynd i'r afael â'r ffactorau sy'n achosi salwch yn y lle cyntaf fod yn ffocws canolog i Lywodraeth Cymru a llywodraeth leol, ac eto mae'r bwlch yn parhau o ran gweithredu i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd sylfaenol. Mae'r diweddariad diweddar i'r adroddiad hwnnw, mewn partneriaeth â Choleg Brenhinol y Meddygon, 'Mae popeth yn effeithio ar iechyd', yn nodi'n glir pam eu bod yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu'n drawslywodraethol i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd hynny. Mae'r adroddiad yn rhoi manylion sawl enghraifft ar draws Cymru a byrddau iechyd Cymru ac awdurdodau lleol o fesurau ataliol ar waith, gyda llawer o sefydliadau cyhoeddus a thrydydd sector yn helpu i leihau salwch ac anghydraddoldebau iechyd ymhlith y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, ond mae'n dameidiog.

Dyma'r bobl sy'n wynebu'r risg fwyaf o ymddygiadau niweidiol fel ysmygu, yfed gormod a defnyddio cyffuriau, neu sydd fwyaf tebygol o fod wedi eu hynysu'n gymdeithasol, mewn tai tlawd neu dros dro, o fod â mynediad gwael at gyfleoedd trafnidiaeth a llesiant, neu wedi eu heithrio'n ddigidol. Casgliad yr adroddiad yw y dylai gweithio traws-sector o'r math yma gael ei gefnogi a'i annog gan Lywodraeth Cymru, gyda chynllun gweithredu trawslywodraethol. Rydym yn cytuno ei bod yn hen bryd cael cynllun cyflawni trawslywodraethol sy'n nodi'r hyn y mae pob adran yn ei wneud i fynd i'r afael â thlodi ac anghydraddoldebau iechyd, sut y byddai llwyddiant yn cael ei fesur a'i werthuso, a sut y gall sefydliadau Cymru gydweithio i leihau salwch. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru—