Ffordd, neu gyfres o ffyrdd, wedi'u cysylltu gan gylchfannau oedd y cynnig gwreiddiol ar gyfer ffordd osgoi Llanharan, gan ei gwneud yn bosibl agor safle strategol fesul cam, a chysylltu cartrefi a chyfleusterau meddygol newydd ac ysgol newydd â chymuned bresennol yr hen Lanharan ar hyd y prif lwybr o ben gorllewinol yr A473 y tu hwnt i Lanharan, a chaniatáu mynediad i gyfeiriad Tonysguboriau, Llantrisant. Fodd bynnag, dros nifer faith o flynyddoedd—cymerais ran ar bob cam—o ddatblygu'r cynnig hwn, mae newidiadau mewn polisi yma yng Nghymru ac yn rhyngwladol wedi adlewyrchu newidiadau mawr yn ein gwybodaeth a'n tystiolaeth o effeithiau adeiladu ffyrdd. Efallai fod gan bobl farn wahanol am hyn, wrth gwrs, ond mae'r dystiolaeth—ni waeth beth yw'r farn neu'r safbwyntiau—yn glir iawn ac yn newid y ffordd y mae Llywodraethau pellweledol yn ymateb yn nhermau polisi, a hynny'n briodol.

Dyma rai o'r newidiadau mawr hynny. Yr argyfwng hinsawdd: rydym naill ai'n credu bod yna argyfwng hinsawdd neu nid ydym yn credu hynny. Mae'r holl bleidiau gwleidyddol yn y Senedd hon wedi ei gefnogi ar bapur; yn wir, Llywodraeth Cymru oedd y Llywodraeth gyntaf yn y Deyrnas Unedig i ddatgan argyfwng hinsawdd—a hynny'n briodol—a chafodd ei dilyn yn fuan iawn gan yr Alban a Lloegr wedyn. Er mwyn ein plant a'n hwyrion—hyd yn oed os nad ni ein hunain—golyga hyn fod angen inni feddwl yn sylfaenol wahanol am y ffordd rydym yn byw a'r ffordd rydym yn gweithio ac yn teithio a llawer mwy.

Rydym hefyd yn unigryw ymhlith gwledydd y Deyrnas Unedig o ran bod gennym gyfrifoldeb statudol i ystyried nid yn unig y genhedlaeth hon ond cenedlaethau'r dyfodol. Pen draw di-droi'n-ôl yr adeiladu ffyrdd di-baid rydym newydd glywed amdano. Ers sawl cenhedlaeth, rydym wedi derbyn y 'doethineb' confensiynol y gallwn adeiladu ein ffordd allan o dagfeydd traffig. Pan fydd ffyrdd yn llenwi, rydym yn adeiladu lôn arall, dwy lôn, ffordd osgoi, ffordd liniaru, ac un arall ac un arall, ac eto mae'r dystiolaeth yn erbyn hyn yn rymus ac yn anwadadwy bellach. Ar yr egwyddor a'r arfer o alw wedi'i ysgogi, pan adeiladir lôn arall neu ffordd osgoi arall, gwelwn fod y traffig yn ehangu'n ddi-baid i'w lenwi. Nid yw ffyrdd newydd a luniwyd yn bennaf ar gyfer trafnidiaeth cerbydau unigol, yn hytrach na thrafnidiaeth gyhoeddus, yn lleihau tagfeydd a llygredd aer, maent yn ei gynyddu. Yn y pen draw, mae cymunedau'n cael eu hamgylchynu gan darmac sy'n ehangu'n barhaus.

Llygredd aer, y lladdwr distaw. Nid yn unig o allyriadau egsôst y daw llygredd aer o fwy o draffig; mae'r cyfuniad o allyriadau egsôst o beiriannau tanio a gronynnau yn amharu ar iechyd anadlol ac yn byrhau hyd oes ar gyfartaledd. Yn fyr, ar gyfer yr hinsawdd, ond hefyd ar gyfer iechyd a bywydau hirach, mae angen inni ailystyried y cynnydd di-baid mewn cerbydau unigol a'r ffyrdd i ddarparu ar gyfer y twf hwnnw. Mae'n lladd pobl ac yn byrhau eu bywydau. 

Mae gan bolisi trafnidiaeth gwell lawer o fanteision. Mae'r dystiolaeth wedi tyfu'n rhyngwladol, pan fydd polisi trafnidiaeth yn canolbwyntio ar fuddsoddiad uchel mewn trafnidiaeth gyhoeddus well—ar y ffyrdd, rheilffyrdd a thramiau—a hefyd lle gwneir teithiau byr drwy deithio llesol—beicio, cerdded, ac ati—mae ansawdd bywyd yn gwella, mae canlyniadau i iechyd a chyfraddau marwolaeth yn gwella, mae cymunedau'n teimlo'n fwy diogel, mae ansawdd bywyd i bobl yn y cymunedau hynny'n well, a cheir buddion ychwanegol ond rhesymegol iawn, megis datblygiad siopau a gwasanaethau lleol, y cymdogaethau 15 munud fel y'u gelwir. A cheir llawer mwy o ddadleuon, yn seiliedig ar ddadleuon clir a chymhellol, sy'n cefnogi newidiadau radical Llywodraeth Cymru—radical yn y DU, ond nid yn fyd-eang—i bolisi trafnidiaeth a theithio. 

Ond dim ond un rhan o hyn yw'r adolygiad ffyrdd. Mae'r polisi trafnidiaeth cynhwysfawr wedi'i nodi yn 'Llwybr Newydd: strategaeth trafnidiaeth Cymru 2021'; ceir cynigion ar gyfer trafnidiaeth bysiau trawsnewidiol yn 'Un rhwydwaith, un amserlen, un tocyn'; ceir gwaith parhaus yn y cynigion metro ar gyfer dinas-ranbarth Caerdydd, de-orllewin Cymru ac ar gyfer gogledd Cymru; a cheir y buddsoddiad mwyaf erioed, er gwaethaf yr hyn a glywsom, mewn teithio llesol yng Nghymru hefyd. Ond Weinidog, yr amseru a'r bwlch ariannu rhwng gwireddu'r uchelgeisiau hyn ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol a newid dulliau tethio a chyhoeddi'r adolygiad ffyrdd yw'r perygl mwyaf. Mae 'Mind the gap' yn rhywbeth y dylem fod yn ymwybodol ohono yn nhermau polisi, cyflawni ac ariannu, nid yn unig pan fyddwn yn mynd ar y trên.

Rwyf wedi ysgrifennu atoch eisoes, Weinidog, i ofyn am gyfarfod brys, ynghyd ag arweinydd Rhondda Cynon Taf, Andrew Morgan, a Chris Elmore AS ac Aelodau lleol. Rwy'n credu y gallwn ddatblygu cynnig newydd ar gyfer safle Llanilid sy'n tynnu traffig a theithiau diangen oddi ar y rhwydwaith ffyrdd lleol, ac sy'n cysylltu'r rhannau coll, gan gynnwys ar gyfer teithio llesol a llwybrau bws i Donysguboriau a Llantrisant, ac sy'n creu cymunedau haws i fyw ynddynt ac ansawdd bywyd gwell i bobl leol. Ond Weinidog, bydd hyn yn galw am eich cymorth uniongyrchol—ar fysiau a threnau, ar reoli galw, ar deithio llesol, ar newid ymddygiad, a darparu gwelliannau go iawn nawr o ran y tagfeydd gormodol ar yr A473 drwy'r hen dref. Gallai Llanharan a Llanilid fod yn dref enghreifftiol yng Nghymru ar gyfer gwell cymunedau a newid dulliau teithio os ydych chi'n fodlon gweithio gyda ni a'n helpu'n uniongyrchol. Ni allwn wneud hyn ar ein pen ein hunain, felly rwy'n eich gwahodd chi, Weinidog, i ddod allan i gyfarfod â ni yn Llanharan, i weld yr heriau a wynebwn â'ch llygaid eich hun, ac i'n helpu i wneud y newidiadau sydd eu hangen arnom i wneud Llanharan yn well i drigolion a busnesau lleol ac yn gymuned enghreifftiol ar gyfer newid dulliau teithio a ffyrdd gwell o greu cymunedau cyflawn, iach a chynaliadwy. Diolch yn fawr iawn.