Diolch, ac rwyf wedi rhoi munud i Dawn Bowden.

Rydym yn ddyledus i undebaeth lafur am y Gymru sydd ohoni heddiw. Nid fy marn i’n unig yw hon. Bydd unrhyw un sydd wedi darllen gwaith Gwyn Alf Williams yn gwybod ei fod wedi clustnodi un adeg benodol mewn amser, sef y gwrthryfel yn y dref lle mae fy nghartref, Merthyr Tudful, yn 1831, fel y foment pan symudodd y dosbarth gweithiol Cymreig o’r hyn a alwai’n gam cyntefig i drefnu ei hun. Er i undebaeth lafur ddod i Gymru yn gyntaf yn 1830, pan ymunodd glowyr Sir y Fflint â chymdeithas cyfeillion y glowyr, fflachbwynt Gwrthryfel Merthyr, gyda’i eiliadau totemaidd fel codi’r faner goch gyntaf a chrogi Dic Penderyn na chafodd bardwn byth, oedd i roi’r ysgogiad a’r ysbrydoliaeth i ddosbarth gweithiol trefnus a gweithgar yn y Gymru ddiwydiannol.

Mae’r rhan fwyaf o’r Gymru ddiwydiannol bellach wedi mynd. Efallai mai Port Talbot yn fy rhanbarth yw un o gadarnleoedd olaf yr hyn y byddem yn ei ystyried yn ddiwydiant trwm ac yn gymuned ddiwydiannol, a hir y parhaed. Ond er bod undebau llafur yn chwarae rôl allweddol yn ystod y cyfnod hwnnw—a gallwch weld eu pwysigrwydd diwylliannol a’u gwreiddiau cymunedol hefyd yng ngwaith Alexander Cordell, Jack Jones, Lewis Jones a Raymond Williams—nid yw’n dilyn mai perthyn i un cyfnod yn unig y maent. Nid o bell ffordd.

Mae undebau llafur wedi bod yn rym hanfodol ar gyfer newid cymdeithasol, a hebddynt mae unrhyw lun ar gymdeithas weddus a gwaraidd yn amhosibl o dan gyfalafiaeth.

Y Pab Ffransis sydd â’r dyfyniad hwnnw.

Tra bo gennym gyfalafiaeth a phroblemau cyfalafiaeth, rwyf hefyd yn credu ein bod yn mynd i fod angen undebau llafur. Dywedodd Barnwr Goruchaf Lys yr Unol Daleithiau Louis Brandeis unwaith—nid wyf yn siŵr fy mod wedi dweud ei enw’n iawn—a alwyd yn groesgadwr milwriaethus dros gyfiawnder cymdeithasol gan ei elynion:

Mae undebau cryf, cyfrifol yn hanfodol er mwyn sicrhau chwarae teg diwydiannol. Hebddynt mae’r fargen lafur yn gwbl unochrog. Rhaid i’r partïon i’r contract llafur fod bron yn gyfartal o ran cryfder os yw cyfiawnder yn mynd i weithio, ac mae hyn yn golygu bod yn rhaid i’r gweithwyr gael eu trefnu a rhaid i’w sefydliadau gael eu cydnabod gan gyflogwyr fel amod cynseiliol i heddwch diwydiannol.

Mae stori undebaeth lafur yn y DU dros y 35 mlynedd diwethaf—ers i mi gael fy ngeni, mewn gwirionedd—yn un o ymosodiad digynsail a pharhaus ar eu hawl i fodoli, gan y Llywodraeth, y cyfryngau a gweddill y sefydliad. Rydym yn gwybod pam. Oni bai am gredoau Thatcheriaeth, a fyddai gennym gontractau dim oriau, cosbrestru sefydliadol a ‘thai cyfreithwyr’ fel y’u gelwir, lle mae pobl broffesiynol yn byw fesul wyth i bob eiddo, gan rannu ystafelloedd gwely am na allant gael troed ar yr ysgol dai? A heb undebau llafur a’u traddodiad o wrthsefyll athrawiaeth neoryddfrydol, yn sicr byddai’n llawer gwaeth arnom.

Rydym wedi gweld crynhoi mwy o gyfoeth yn nwylo’r bobl sydd eisoes yn gyfoethog, ac rydym wedi gweld ein gwasanaethau cyhoeddus yn talu am fyrbwylltra ein bancwyr. Dynion a menywod yn talu gyda’u swyddi a’u telerau ac amodau—athrawon, nyrsys, diffoddwyr tân—i gyd oherwydd ynfydrwydd y Ddinas. A thrwy ryfel propaganda ddegawdau o hyd yn yr un modd wedi ei ymladd gan y wasg asgell dde, mae pobl wedi cael eu cyflyru i feddwl bod rhywbeth yn wastraffus a diangen am wasanaethau cyhoeddus; y dylem anrheithio ein gwasanaethau brys, peryglu diogelwch ein gwlad drwy doriadau i’r heddlu a’r Llu’r Ffiniau; lleihau cyfleoedd ein plant drwy addysg; a pheryglu bywydau ein hanwyliaid mewn ysbytai oherwydd cyllidebau a dorrwyd—a’r cyfan yn enw caledi.

Dyma’r amgylchedd y mae’n rhaid i undebau llafur weithredu ynddo yn awr: gelyniaeth lwyr gan y rhai sy’n eu gwrthwynebu, ac yn anffodus, difaterwch eang ymhlith y rhai y gallent fod yn eu helpu. Ni fu tirwedd fwy llwm i weithwyr ers cenedlaethau. Ac eto, mae gwaeth i ddod. Nid wyf yn amau ​​am funud y bydd cael gwared ar y gyfarwyddeb oriau gwaith ymhlith blaenoriaethau cyntaf y Llywodraeth Dorïaidd ar ôl gadael yr UE. Lluniwyd undebau llafur yn benodol ar gyfer gwrthsefyll y crebachu hwn ar hawliau gweithwyr.

Ceir eironi chwerw o sylweddoli bod caledi wedi rhoi undebau llafur a gweinyddiaethau dan arweiniad Llafur yma yng Nghymru ar ddwy ochr wahanol i’r bwrdd trafod. Rydym wedi gweld rhai enghreifftiau digon erchyll o hynny, yn anffodus. Bygythiodd Cyngor Castell-nedd Port Talbot ddiswyddo ei weithlu cyfan a’u hailgyflogi ar delerau ac amodau gwaeth. Roedd llawer o’r gweithwyr hynny yn rhieni sengl a oedd yn gweithio’n rhan-amser, ac yn ceisio cynnal eu cartrefi ar un incwm.

Cymerodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr fwy o amser na bron bob awdurdod lleol arall yng Nghymru i gyflawni ei werthusiad swyddi. Rwy’n gwybod ei bod yn her, ond er hynny, erbyn iddynt lwyddo i’w wneud, roeddem eisoes at ein pennau a’n clustiau mewn caledi. Yr hyn a olygai hynny oedd bod y bobl a oedd i fod i gael toriad yn fuan yn gweld eu cyflogau’n cael eu lleihau, ac ni roddwyd codiad cyflog i’r rhai a ddylai fod wedi ei gael. Wrth eu cwestiynu amdano, codi ei ysgwyddau a wnaeth y cyngor a dweud nad oedd ganddo arian.

Cafwyd aflonyddwch diwydiannol hefyd mewn asiantaethau fel Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac yn arbennig, Amgueddfa Cymru. Yma, ymladdodd PCS, fel y crybwyllwyd yn ystod y cwestiynau heddiw, yn frwd yn erbyn cynlluniau gan y rheolwyr i gwtogi oriau gwaith a thaliadau premiwm ymysg ei staff ar y cyflogau isaf, ac aethant ati i osod undeb yn erbyn undeb mewn gwirionedd, sy’n rhywbeth rwy’n gobeithio na fyddaf byth yn ei weld eto. Llusgodd yr anghydfod yn ei flaen am y rhan orau o ddwy flynedd gan orffen gyda streic am ddau fis na chafodd ei datrys tan yn ddiweddar. Roedd y staff yn beio’r rheolwyr a’r rheolwyr yn beio Llywodraeth Cymru am dorri eu cyllideb. Am ba reswm bynnag, cafodd ei ddatrys, ond nid oes amheuaeth yn fy meddwl mai penderfyniad yr undeb i ofalu am fuddiannau ei aelodau a lwyddodd yn y pen draw. Pe na baent wedi bod yno, byddai wedi bod yn stori wahanol iawn, ac un anhapus ar hynny.

Rydym yn aros i weld beth fydd yn digwydd gyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Yma, mae gennym ddau adroddiad arolwg staff olynol sy’n sgrechian anhapusrwydd ymhlith y staff ynglŷn â’r ffordd y caiff y sefydliad ei redeg. A fydd yn arwain at weithredu diwydiannol? Cawn weld am hynny, ac rwy’n mawr obeithio na fydd. Rwyf wedi cyfarfod ag Unsain, sy’n cynrychioli mwyafrif y staff yno, ac unwaith eto, maent yn cynnal eu harolwg eu hunain ac yn dweud wrthyf y byddant yn ymgynghori ar y ffordd ymlaen ar ôl iddynt wneud hynny.

Byddai’r wasg adain dde yn gwneud i ni gredu bod yr undebau yn dal i fod yn llawn o wrthryfelwyr sy’n gweiddi, ‘Pawb allan, frodyr!’ ar yr esgus lleiaf. Y gwir amdani yw nad yw’r rhan fwyaf o anghydfodau diwydiannol byth yn mynd y tu hwnt i anghytundeb, a chânt eu datrys wrth i bobl yn eistedd a siarad am y broblem mewn gwirionedd. Yn fy mhrofiad i—a gallwch ddewis penderfynu a yw’n anecdotaidd neu beidio—yn aml y rheolwyr pengaled sy’n dwysáu anghytundebau yn anghydfodau o’r mathau hyn.

Fel y crybwyllais, mae llawer o’r anghydfodau hyn yn gosod cynghreiriaid gwleidyddol yn erbyn ei gilydd. Fel y cyfryw, bydd undebau llafur yn aml yn dod ataf, neu gynrychiolwyr eraill nad ydynt yn y Blaid Lafur i ofyn am ein cymorth—ac rwy’n amlwg yn hapus i roi cymorth o’r fath iddynt. Ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud wrth unrhyw undeb llafur a all fod yn gwylio hyn neu a fyddai eisiau ymateb wedyn efallai yw: peidiwch â theimlo na allwn weithio gyda’n gilydd am ein bod yn dod o gefndir gwleidyddol gwahanol. Yn wir, ymunais â Phlaid Cymru yn rhannol, er nad yn amhenodol, oherwydd—ac efallai y bydd gan Dawn rywbeth i’w ddweud am hyn—fy mod yn gweld y Blaid Lafur yn fy nhref enedigol fy hun fel plaid a oedd yn methu â fy nghynrychioli i. Nid oeddent yn debyg i mi; nid oeddent yn fy nghynrychioli; nid oeddent eisiau ymgysylltu â phobl fel fi. Credaf fod hynny’n rhywbeth i’r Blaid Lafur yng Nghymru ei ystyried o ran sut y gallant ymgysylltu â’r bobl yn eu cymunedau eu hunain yn y Cymoedd.

Gyda Llywodraeth Cymru bellach ar waith ar gyfer y pum mlynedd nesaf, meddyliwch yn ôl at yr hyn a ddywedodd y Barnwr Goruchaf Lys Louis Brandeis am gydbwysedd bargen. Beth am ystyried arwyddo memorandwm o ddealltwriaeth gyda phlaid fel Plaid Cymru—pleidiau sy’n gwyro i’r chwith yn naturiol ac sy’n gefnogol i anghenion gweithwyr a nodau undebau? Byddwn yn gofyn i unrhyw undeb llafur sy’n gwrando ar y ddadl hon i ystyried y syniad mewn gwirionedd. Ewch a gofynnwch i chi eich hunain beth sydd i’w ennill, a’r hyn y gallech ei golli. Rwy’n credu bod gennych fwy i’w ennill drwy ymgysylltu â ni.

I bawb arall, ac yn enwedig i’r bobl ifanc hynny y siaradais â rhai ohonynt, a oedd wedi’u diflasu gan ganlyniad y refferendwm, nawr yw’r amser i chi drefnu fel y gwnaethant ym Merthyr yn 1831. Yn ogystal ag ymuno â phlaid wleidyddol, o bosibl, byddwn hefyd yn eich annog i ymuno ag undeb. Fel y dywedodd Frances O’Grady, y ferch gyntaf i ddod yn ysgrifennydd cyffredinol y TUC, yn ddiweddar:

Mae’r holl dystiolaeth yn dangos yn glir iawn, os ydych yn aelod o undeb llafur rydych yn debygol o gael gwell cyflog, tâl mwy cyfartal, gwell iechyd a diogelwch, mwy o gyfle i gael hyfforddiant, mwy o gyfle i gael amodau gwaith sy’n helpu os oes gennych gyfrifoldebau gofalu... mae’r rhestr yn ddiddiwedd!

Os nad ydych am adael tynged eich gwlad yn nwylo pobl rydych yn anghytuno’n sylfaenol â hwy, yna cofiwch beth y mae undebau wedi ei wneud yn y gorffennol a’r hyn y maent yn parhau i wneud hyd heddiw.Gadawaf y geiriau olaf i ymgyrchydd Americanaidd arall dros hawliau sifil, y cyfreithiwr Clarence Darrow:

Gyda’u holl feiau, mae undebau llafur wedi gwneud mwy dros y ddynoliaeth nag unrhyw sefydliad arall... sydd wedi bodoli erioed. Maent wedi gwneud mwy dros barch, dros onestrwydd, dros addysg, dros wella’r hil ddynol, dros ddatblygu cymeriad dyn, nag unrhyw gymdeithas arall.

Diolch yn fawr.