Symudwn yn awr at y ddadl fer, a ohiriwyd ers 6 Gorffennaf, a galwaf ar Bethan Jenkins i siarad ar y pwnc y mae hi wedi ei ddewis, ‘Mae angen ein hundebau arnom yn fwy nag erioed’. Bethan.

Diolch, ac rwyf wedi rhoi munud i Dawn Bowden.

Rydym yn ddyledus i undebaeth lafur am y Gymru sydd ohoni heddiw. Nid fy marn i’n unig yw hon. Bydd unrhyw un sydd wedi darllen gwaith Gwyn Alf Williams yn gwybod ei fod wedi clustnodi un adeg benodol mewn amser, sef y gwrthryfel yn y dref lle mae fy nghartref, Merthyr Tudful, yn 1831, fel y foment pan symudodd y dosbarth gweithiol Cymreig o’r hyn a alwai’n gam cyntefig i drefnu ei hun. Er i undebaeth lafur ddod i Gymru yn gyntaf yn 1830, pan ymunodd glowyr Sir y Fflint â chymdeithas cyfeillion y glowyr, fflachbwynt Gwrthryfel Merthyr, gyda’i eiliadau totemaidd fel codi’r faner goch gyntaf a chrogi Dic Penderyn na chafodd bardwn byth, oedd i roi’r ysgogiad a’r ysbrydoliaeth i ddosbarth gweithiol trefnus a gweithgar yn y Gymru ddiwydiannol.

Mae’r rhan fwyaf o’r Gymru ddiwydiannol bellach wedi mynd. Efallai mai Port Talbot yn fy rhanbarth yw un o gadarnleoedd olaf yr hyn y byddem yn ei ystyried yn ddiwydiant trwm ac yn gymuned ddiwydiannol, a hir y parhaed. Ond er bod undebau llafur yn chwarae rôl allweddol yn ystod y cyfnod hwnnw—a gallwch weld eu pwysigrwydd diwylliannol a’u gwreiddiau cymunedol hefyd yng ngwaith Alexander Cordell, Jack Jones, Lewis Jones a Raymond Williams—nid yw’n dilyn mai perthyn i un cyfnod yn unig y maent. Nid o bell ffordd.

Mae undebau llafur wedi bod yn rym hanfodol ar gyfer newid cymdeithasol, a hebddynt mae unrhyw lun ar gymdeithas weddus a gwaraidd yn amhosibl o dan gyfalafiaeth.

Y Pab Ffransis sydd â’r dyfyniad hwnnw.

Tra bo gennym gyfalafiaeth a phroblemau cyfalafiaeth, rwyf hefyd yn credu ein bod yn mynd i fod angen undebau llafur. Dywedodd Barnwr Goruchaf Lys yr Unol Daleithiau Louis Brandeis unwaith—nid wyf yn siŵr fy mod wedi dweud ei enw’n iawn—a alwyd yn groesgadwr milwriaethus dros gyfiawnder cymdeithasol gan ei elynion:

Mae undebau cryf, cyfrifol yn hanfodol er mwyn sicrhau chwarae teg diwydiannol. Hebddynt mae’r fargen lafur yn gwbl unochrog. Rhaid i’r partïon i’r contract llafur fod bron yn gyfartal o ran cryfder os yw cyfiawnder yn mynd i weithio, ac mae hyn yn golygu bod yn rhaid i’r gweithwyr gael eu trefnu a rhaid i’w sefydliadau gael eu cydnabod gan gyflogwyr fel amod cynseiliol i heddwch diwydiannol.

Mae stori undebaeth lafur yn y DU dros y 35 mlynedd diwethaf—ers i mi gael fy ngeni, mewn gwirionedd—yn un o ymosodiad digynsail a pharhaus ar eu hawl i fodoli, gan y Llywodraeth, y cyfryngau a gweddill y sefydliad. Rydym yn gwybod pam. Oni bai am gredoau Thatcheriaeth, a fyddai gennym gontractau dim oriau, cosbrestru sefydliadol a ‘thai cyfreithwyr’ fel y’u gelwir, lle mae pobl broffesiynol yn byw fesul wyth i bob eiddo, gan rannu ystafelloedd gwely am na allant gael troed ar yr ysgol dai? A heb undebau llafur a’u traddodiad o wrthsefyll athrawiaeth neoryddfrydol, yn sicr byddai’n llawer gwaeth arnom.

Rydym wedi gweld crynhoi mwy o gyfoeth yn nwylo’r bobl sydd eisoes yn gyfoethog, ac rydym wedi gweld ein gwasanaethau cyhoeddus yn talu am fyrbwylltra ein bancwyr. Dynion a menywod yn talu gyda’u swyddi a’u telerau ac amodau—athrawon, nyrsys, diffoddwyr tân—i gyd oherwydd ynfydrwydd y Ddinas. A thrwy ryfel propaganda ddegawdau o hyd yn yr un modd wedi ei ymladd gan y wasg asgell dde, mae pobl wedi cael eu cyflyru i feddwl bod rhywbeth yn wastraffus a diangen am wasanaethau cyhoeddus; y dylem anrheithio ein gwasanaethau brys, peryglu diogelwch ein gwlad drwy doriadau i’r heddlu a’r Llu’r Ffiniau; lleihau cyfleoedd ein plant drwy addysg; a pheryglu bywydau ein hanwyliaid mewn ysbytai oherwydd cyllidebau a dorrwyd—a’r cyfan yn enw caledi.

Dyma’r amgylchedd y mae’n rhaid i undebau llafur weithredu ynddo yn awr: gelyniaeth lwyr gan y rhai sy’n eu gwrthwynebu, ac yn anffodus, difaterwch eang ymhlith y rhai y gallent fod yn eu helpu. Ni fu tirwedd fwy llwm i weithwyr ers cenedlaethau. Ac eto, mae gwaeth i ddod. Nid wyf yn amau ​​am funud y bydd cael gwared ar y gyfarwyddeb oriau gwaith ymhlith blaenoriaethau cyntaf y Llywodraeth Dorïaidd ar ôl gadael yr UE. Lluniwyd undebau llafur yn benodol ar gyfer gwrthsefyll y crebachu hwn ar hawliau gweithwyr.

Ceir eironi chwerw o sylweddoli bod caledi wedi rhoi undebau llafur a gweinyddiaethau dan arweiniad Llafur yma yng Nghymru ar ddwy ochr wahanol i’r bwrdd trafod. Rydym wedi gweld rhai enghreifftiau digon erchyll o hynny, yn anffodus. Bygythiodd Cyngor Castell-nedd Port Talbot ddiswyddo ei weithlu cyfan a’u hailgyflogi ar delerau ac amodau gwaeth. Roedd llawer o’r gweithwyr hynny yn rhieni sengl a oedd yn gweithio’n rhan-amser, ac yn ceisio cynnal eu cartrefi ar un incwm.

Cymerodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr fwy o amser na bron bob awdurdod lleol arall yng Nghymru i gyflawni ei werthusiad swyddi. Rwy’n gwybod ei bod yn her, ond er hynny, erbyn iddynt lwyddo i’w wneud, roeddem eisoes at ein pennau a’n clustiau mewn caledi. Yr hyn a olygai hynny oedd bod y bobl a oedd i fod i gael toriad yn fuan yn gweld eu cyflogau’n cael eu lleihau, ac ni roddwyd codiad cyflog i’r rhai a ddylai fod wedi ei gael. Wrth eu cwestiynu amdano, codi ei ysgwyddau a wnaeth y cyngor a dweud nad oedd ganddo arian.

Cafwyd aflonyddwch diwydiannol hefyd mewn asiantaethau fel Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac yn arbennig, Amgueddfa Cymru. Yma, ymladdodd PCS, fel y crybwyllwyd yn ystod y cwestiynau heddiw, yn frwd yn erbyn cynlluniau gan y rheolwyr i gwtogi oriau gwaith a thaliadau premiwm ymysg ei staff ar y cyflogau isaf, ac aethant ati i osod undeb yn erbyn undeb mewn gwirionedd, sy’n rhywbeth rwy’n gobeithio na fyddaf byth yn ei weld eto. Llusgodd yr anghydfod yn ei flaen am y rhan orau o ddwy flynedd gan orffen gyda streic am ddau fis na chafodd ei datrys tan yn ddiweddar. Roedd y staff yn beio’r rheolwyr a’r rheolwyr yn beio Llywodraeth Cymru am dorri eu cyllideb. Am ba reswm bynnag, cafodd ei ddatrys, ond nid oes amheuaeth yn fy meddwl mai penderfyniad yr undeb i ofalu am fuddiannau ei aelodau a lwyddodd yn y pen draw. Pe na baent wedi bod yno, byddai wedi bod yn stori wahanol iawn, ac un anhapus ar hynny.

Rydym yn aros i weld beth fydd yn digwydd gyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Yma, mae gennym ddau adroddiad arolwg staff olynol sy’n sgrechian anhapusrwydd ymhlith y staff ynglŷn â’r ffordd y caiff y sefydliad ei redeg. A fydd yn arwain at weithredu diwydiannol? Cawn weld am hynny, ac rwy’n mawr obeithio na fydd. Rwyf wedi cyfarfod ag Unsain, sy’n cynrychioli mwyafrif y staff yno, ac unwaith eto, maent yn cynnal eu harolwg eu hunain ac yn dweud wrthyf y byddant yn ymgynghori ar y ffordd ymlaen ar ôl iddynt wneud hynny.

Byddai’r wasg adain dde yn gwneud i ni gredu bod yr undebau yn dal i fod yn llawn o wrthryfelwyr sy’n gweiddi, ‘Pawb allan, frodyr!’ ar yr esgus lleiaf. Y gwir amdani yw nad yw’r rhan fwyaf o anghydfodau diwydiannol byth yn mynd y tu hwnt i anghytundeb, a chânt eu datrys wrth i bobl yn eistedd a siarad am y broblem mewn gwirionedd. Yn fy mhrofiad i—a gallwch ddewis penderfynu a yw’n anecdotaidd neu beidio—yn aml y rheolwyr pengaled sy’n dwysáu anghytundebau yn anghydfodau o’r mathau hyn.

Fel y crybwyllais, mae llawer o’r anghydfodau hyn yn gosod cynghreiriaid gwleidyddol yn erbyn ei gilydd. Fel y cyfryw, bydd undebau llafur yn aml yn dod ataf, neu gynrychiolwyr eraill nad ydynt yn y Blaid Lafur i ofyn am ein cymorth—ac rwy’n amlwg yn hapus i roi cymorth o’r fath iddynt. Ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud wrth unrhyw undeb llafur a all fod yn gwylio hyn neu a fyddai eisiau ymateb wedyn efallai yw: peidiwch â theimlo na allwn weithio gyda’n gilydd am ein bod yn dod o gefndir gwleidyddol gwahanol. Yn wir, ymunais â Phlaid Cymru yn rhannol, er nad yn amhenodol, oherwydd—ac efallai y bydd gan Dawn rywbeth i’w ddweud am hyn—fy mod yn gweld y Blaid Lafur yn fy nhref enedigol fy hun fel plaid a oedd yn methu â fy nghynrychioli i. Nid oeddent yn debyg i mi; nid oeddent yn fy nghynrychioli; nid oeddent eisiau ymgysylltu â phobl fel fi. Credaf fod hynny’n rhywbeth i’r Blaid Lafur yng Nghymru ei ystyried o ran sut y gallant ymgysylltu â’r bobl yn eu cymunedau eu hunain yn y Cymoedd.

Gyda Llywodraeth Cymru bellach ar waith ar gyfer y pum mlynedd nesaf, meddyliwch yn ôl at yr hyn a ddywedodd y Barnwr Goruchaf Lys Louis Brandeis am gydbwysedd bargen. Beth am ystyried arwyddo memorandwm o ddealltwriaeth gyda phlaid fel Plaid Cymru—pleidiau sy’n gwyro i’r chwith yn naturiol ac sy’n gefnogol i anghenion gweithwyr a nodau undebau? Byddwn yn gofyn i unrhyw undeb llafur sy’n gwrando ar y ddadl hon i ystyried y syniad mewn gwirionedd. Ewch a gofynnwch i chi eich hunain beth sydd i’w ennill, a’r hyn y gallech ei golli. Rwy’n credu bod gennych fwy i’w ennill drwy ymgysylltu â ni.

I bawb arall, ac yn enwedig i’r bobl ifanc hynny y siaradais â rhai ohonynt, a oedd wedi’u diflasu gan ganlyniad y refferendwm, nawr yw’r amser i chi drefnu fel y gwnaethant ym Merthyr yn 1831. Yn ogystal ag ymuno â phlaid wleidyddol, o bosibl, byddwn hefyd yn eich annog i ymuno ag undeb. Fel y dywedodd Frances O’Grady, y ferch gyntaf i ddod yn ysgrifennydd cyffredinol y TUC, yn ddiweddar:

Mae’r holl dystiolaeth yn dangos yn glir iawn, os ydych yn aelod o undeb llafur rydych yn debygol o gael gwell cyflog, tâl mwy cyfartal, gwell iechyd a diogelwch, mwy o gyfle i gael hyfforddiant, mwy o gyfle i gael amodau gwaith sy’n helpu os oes gennych gyfrifoldebau gofalu... mae’r rhestr yn ddiddiwedd!

Os nad ydych am adael tynged eich gwlad yn nwylo pobl rydych yn anghytuno’n sylfaenol â hwy, yna cofiwch beth y mae undebau wedi ei wneud yn y gorffennol a’r hyn y maent yn parhau i wneud hyd heddiw.Gadawaf y geiriau olaf i ymgyrchydd Americanaidd arall dros hawliau sifil, y cyfreithiwr Clarence Darrow:

Gyda’u holl feiau, mae undebau llafur wedi gwneud mwy dros y ddynoliaeth nag unrhyw sefydliad arall... sydd wedi bodoli erioed. Maent wedi gwneud mwy dros barch, dros onestrwydd, dros addysg, dros wella’r hil ddynol, dros ddatblygu cymeriad dyn, nag unrhyw gymdeithas arall.

Diolch yn fawr.

Diolch i chi, Bethan Jenkins, am adael i mi gael fy munud. A gaf fi hefyd ddiolch i Bethan am ein hatgoffa am Wrthryfel Merthyr a’r rhan y chwaraeodd yn natblygiad mudiad yr undebau llafur? Cefais y fraint o siarad yn agoriad gŵyl Merthyr Rising eleni, sef y digwyddiad—blynyddol bellach—sy’n coffau’r digwyddiad hwnnw. Rwyf wrth fy modd eich bod yn falch eich bod yn hannu o Ferthyr, Bethan, ac rwy’n falch iawn o fod yn Aelod dros Ferthyr Tudful a Rhymni. Yr unig le rwy’n meddwl y byddwn yn ôl pob tebyg yn anghytuno â chi yw mai fy rhan yn y mudiad undebau llafur a ddaeth â fi i’r Blaid Lafur mewn gwirionedd, oherwydd fy mod yn teimlo bod y Blaid Lafur yn sefyll dros y gwerthoedd a oedd gennyf yn yr undeb llafur.

Felly, bydd y rhai ohonoch sy’n gyfarwydd â fy nghefndir yn amlwg yn ymwybodol o pam rwy’n cefnogi’r cynnig hwn. Rwy’n arbennig o falch o gael y cyfle i siarad gan mai un peth amlwg rwyf wedi ei ddysgu yn ystod fy amser—neu a ddysgais yn ystod fy amser—fel swyddog amser llawn gydag Unsain yw pa mor ffodus rydym ni mewn gwirionedd i fyw yng Nghymru ac i gael perthynas mor adeiladol rhwng Llywodraeth Cymru a’r undebau llafur, un y gwn ei bod yn destun eiddigedd fy nghydweithwyr sy’n gweithio ar yr ochr arall i Glawdd Offa. Wrth gyfeirio at Glawdd Offa, mae’n debyg mai dyma’r adeg i sôn am y gwaith partneriaeth rhwng yr undebau llafur a Llywodraeth Cymru yn GIG Cymru, a welodd gyferbyniad yn 2014 rhwng anghydfod cyflogau a gweithredu diwydiannol yn Lloegr, a setliad cyflog wedi’i negodi yn darparu’r cyflog byw go iawn i holl weithwyr y GIG yng Nghymru. Nodaf y pwynt hwnnw gan fy mod yn credu ei bod yn briodol dweud y gall llywodraeth dda, yn ogystal â chyflogwyr da, greu cysylltiadau diwydiannol da. Wrth gwrs, mae gennym gyngor partneriaeth y gweithlu yma yng Nghymru hefyd, yn delio â materion y gweithlu yn ein gwasanaethau cyhoeddus datganoledig, corff a arweiniodd at greu’r comisiwn staff, a fydd yn chwarae rhan arwyddocaol yn diwygio llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus yn y dyfodol.

Ond gall ethos gweithio mewn partneriaeth ymestyn y tu hwnt i wasanaethau cyhoeddus hefyd. Yr wythnos diwethaf, efallai y bydd rhai ohonoch wedi mynychu dathliadau Glas Cymru i nodi 15 mlynedd o berchnogaeth ar Dŵr Cymru fel cwmni di-elw. Dywedodd prif weithredwr Glas Cymru, Chris Jones, wrth y gwesteion a ddaeth ynghyd na ellid bod wedi goresgyn yr heriau effeithlonrwydd sylweddol a osodwyd ar y cwmni gan Ofwat mewn modd mor adeiladol heb ymgysylltiad llawn yr undebau llafur o dan eu cytundeb ‘cydweithio’. Felly, gyda’r heriau sy’n ein hwynebu ar ôl gadael yr UE, mae’n hollol wir fod undebau llafur yn fwy perthnasol nag erioed ar draws y DU ac fel Cynulliad Cymru, dylem wneud popeth yn ein gallu i feithrin a chefnogi undebau llafur yma yng Nghymru.

Diolch. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i ymateb i’r ddadl—Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae’n bleser gennyf gymryd rhan yn y ddadl fer hon ac mae’n beth gwych, rwy’n credu, fod y geiriau olaf y byddwn yn eu siarad ar lawr y Cynulliad cyn i ni fynd i ffwrdd ar ein gwyliau haf ym mlwyddyn gyntaf y pumed Cynulliad am undebaeth lafur a’i phwysigrwydd yma yng Nghymru. Nid wyf yn mynd i gystadlu gyda Bethan na’r Aelod dros Ferthyr wrth edrych ar hanes undebaeth lafur, ond nid wyf yn meddwl ein bod yn deall teitl y ddadl fer hon, fod ein hangen am undebau llafur bellach yn fwy nag erioed, oni bai ein bod yn edrych ar rai o’r pethau sydd wedi dod â ni i ble’r ydym. Digwyddodd y cyfarfod cyntaf un o’r TUC, Cyngres yr Undebau Llafur, yn 1868. Ar ei agenda: anghydraddoldebau cyflog, oriau gweithwyr, addysg dechnegol a bygythiadau i swyddi a hawliau gweithwyr. Felly, mae’n daith hir o 1868 i heddiw, ond mae’r agendâu mewn nifer o ffyrdd yn aros yn hynod o debyg, a’r heriau i undebaeth lafur drwy gydol y cyfnod hwnnw. Nid oes gennyf amheuaeth, ar bob un o’r pwyntiau hynny, fod pobl wedi dweud wrthynt eu hunain, a hynny’n briodol, eu bod angen undebau llafur yn fwy nag erioed. Pwy heddiw sy’n cofio Dydd Llun Mabon, pan wrthododd undebwyr llafur yn y diwydiant glo fynd i weithio ar y dydd Llun cyntaf o’r mis am chwe blynedd hir er mwyn cyfyngu ar gynhyrchiant a diogelu cyflogau drwy wneud hynny? Rydym yn sicr yn cofio dyfarniad Cwm Taf 1901, gyda’i ymosodiadau ar yr hawl i streicio, a dyfarniad Osborne 1909, a farnodd ei bod yn anghyfreithlon i undebau llafur gyfrannu at gronfeydd gwleidyddol. Mae hanes undebaeth lafur a hanes Cymru yn gwbl gysylltiedig, onid ydynt? Cafodd y ddau ddyfarniad eu gwrthdroi drwy gydweithredu rhwng yr undebau llafur.

Nawr, Ddirprwy Lywydd, cynhaliwyd yr etholiad cyffredinol cyntaf i mi gymryd rhan ynddo, yng Nghaerdydd, yn 1983. Roeddwn yn hynod o ifanc a chefais fy rhoi yng ngofal pleidleisiau post. [Torri ar draws.] Nid oeddwn mor ifanc â hynny. Ond dyma ble’r oeddwn, newydd gyrraedd Caerdydd, a chefais fy rhoi yng ngofal pleidleisiau post ar gyfer etholaeth Gorllewin Caerdydd, yn ddiau am ei fod yn cael ei ystyried yn rhywbeth mor ddiniwed fel nad oeddwn yn debygol o wneud llanast llwyr ohono. Yn y dyddiau hynny, fel y mae rhai ohonom yma yn cofio, roedd cael pleidlais drwy’r post yn llawer iawn anos nag y mae heddiw. Roedd rhaid i chi fynd at berson penodol iawn i gael y cais am bleidlais bost wedi’i lofnodi, ac yn y Blaid Lafur yng Ngorllewin Caerdydd, dim ond un person roeddwn i’n cael mynd ato, a’i enw oedd Stan Czekaj, ac roedd yn ei 80au, ac roeddwn yn fy 20au, a’r rheswm roedd Stan yn enwog oedd ei fod wedi marchogaeth y beic modur o dde Cymru i Lundain yn ystod streic gyffredinol 1926, gan fynd â negeseuon gan y pwyllgor yma i bwyllgor Cyngres yr Undebau Llafur yno. Mewn rhai ffyrdd, wyddoch chi, oni fu erioed cymaint o angen yr undebau llafur nag yn 1926? Mae’r edefyn hwnnw o’n hanes yn ddi-dor mewn gwirionedd. Yn ne Cymru, yn 1926, câi’r streic gyffredinol ei harwain yn bennaf gan A.J. Cook—’cynhyrfwr o’r math gwaethaf’, meddai dirprwy brif gwnstabl Morgannwg wrth ysgrifennu at y Swyddfa Gartref ar y pryd—ac mae plac glas iddo ym Mharc Treftadaeth y Rhondda y gwn fod arweinydd yr wrthblaid wedi siarad yn y digwyddiad i’w ddadorchuddio ychydig wythnosau yn ôl yn unig. Mae gennym draddodiad hir hefyd o droi ein cynhyrfwyr yn arwyr flynyddoedd lawer yn ddiweddarach.

Felly, roedd A.J. Cook, y dywedodd Arthur Horner, un arall o arweinwyr mawr y glowyr yn ne Cymru, amdano gan feddwl sut y llwyddai i gynhyrfu cyfarfodydd cyhoeddus yn ystod ymgyrch 1926—byddai Arthur Horner yn dweud sut y byddai’n dod i mewn ac yn siarad yn gyntaf, a byddai’n rhoi araith hir a didwyll y byddai pobl yn gwrando’n ddigon tawel arni, ac yna byddai A.J. Cook yn ei ddilyn ac yn rhoi araith danbaid ffantastig a fyddai wedi ysbrydoli pawb erbyn ei diwedd. A dywedodd Horner, wrth edrych yn ôl, ei fod wedi sylweddoli mai’r gwahaniaeth rhwng y ddau ohonynt oedd ei fod ef, Arthur Horner, yn siarad â’r cyfarfod, tra roedd Arthur Cook bob amser yn siarad ar ran y cyfarfod, a thrwy grisialu barn pobl ar y pryd, gallai eu hadlewyrchu’n ôl atynt mewn ffordd a oedd yn eu hysbrydoli i weithredu fel y gwnaethant. Felly, dyna Arthur Cook, a arweiniodd yr orymdaith streic newyn gyntaf o dde Cymru i Lundain yn y 1920au, ac yno i’w cyfarfod roedd talent mawr du yr ugeinfed ganrif, Paul Robeson, a oedd yn actio Othello yn y West End; daeth allan i gyfarfod â glowyr de Cymru wrth iddynt gerdded i mewn i Lundain—dechrau ei gysylltiad a barodd ddegawdau â de Cymru, gan siarad yn 1938 â 7,000 o bobl yn Aberpennar wrth iddo ddadorchuddio cofeb i’r 33 o ddynion o dde Cymru a fu farw yn y brigadau rhyngwladol yn rhyfel cartref Sbaen. Ac ar ddydd Sadwrn yr wythnos hon, byddwn yn nodi pedwar ugain o flynyddoedd ers cyfraniad y bobl hynny pan fyddwn yn cyfarfod wrth gofeb y brigadau rhyngwladol ym Mharc Cathays yma yng Nghaerdydd. Roedd angen undebau llafur arnynt hwy, onid oedd? Ac roedd eu hangen arnynt, rwy’n siŵr, yng ngeiriau’r cynnig hwn, fe fyddent yn meddwl, yn fwy nag erioed o’r blaen.

Nawr, ddirprwy Lywydd, mae yna hanes hir, ac nid oes gennym amser i fynd drwy’r cyfan. Ni fyddem am ei adael heb sôn am streic y glowyr, y profiad ffurfiannol i lawer o bobl yn y Siambr hon. Roedd yr undeb llafur roeddwn yn perthyn iddi ar y pryd, fel arweinydd yr wrthblaid, sef Cymdeithas Genedlaethol y Swyddogion Prawf, wedi gadael i ni fod yn arsylwyr swyddogol, beth bynnag roedd hynny’n ei olygu, yn y streic. Felly, byddwn yn codi am 4.30 yn y bore ac yn mynd gydag eraill i wylio’r ymdrech y tu allan i byllau yn ne Cymru, ac roedd angen cannoedd ar gannoedd o swyddogion yr heddlu i ganiatáu i lorïau wneud eu ffordd i mewn ac allan o lofeydd de Cymru. Ac yn sicr yn yr eiliadau ffurfiannol hynny rwy’n credu, fel roeddem yn sefyll yno, fe wyddem fod angen undebau llafur yn fwy nag erioed.

Dechrau’r stori honno, y stori drist a amlinellodd Bethan wrth iddi dynnu sylw at hanes undebaeth lafur—yr ymosodiadau arni a ddigwyddodd dros y 30 mlynedd hynny. Felly, pam rydym eu hangen yn fwy nag erioed heddiw? Wel, dyma dri rheswm, rwy’n meddwl: yn gyntaf oll, mae sefyllfa wrthrychol pobl sy’n gweithio yn y Deyrnas Unedig heddiw yn wahanol hyd yn oed i’r hyn ydoedd yn rhai o’r brwydrau cynharach hynny. Mae gweithwyr y DU yn dioddef y dirywiad hiraf a mwyaf difrifol mewn enillion go iawn ers dechrau cadw cofnodion yn oes Fictoria. Mae’r gyfran o’n hincwm cenedlaethol sy’n mynd ar lafur yn is nag y bu ers 50 mlynedd, tra bo cyfran cyfalaf yn uwch nag y bu ers 50 mlynedd. Ac mae effaith hynny yn gwbl real. Dyma Andrew Haldane, prif economegydd Banc Lloegr, yn siarad yng nghynhadledd flynyddol y TUC y llynedd, lle y dywedodd:

Pe bai cyflogau real yr Unol Daleithiau wedi dilyn trywydd cynhyrchiant ers 1970, byddai’r gweithiwr cyfartalog heddiw 40% yn well ei fyd. Pe bai cyflogau’r DU wedi dilyn trywydd cynhyrchiant ers 1990, byddai’r gweithiwr cyfartalog heddiw 20% yn well ei fyd. Yn wahanol i gyfnodau cynharach o newid technolegol cyflym, nid yw llafur wedi cael rhan gyfartal o fuddion datblygiadau mawr diweddar.

Rhan o’r rheswm pam nad yw llafur wedi cael rhan gyfartal o fuddion y datblygiadau technolegol hynny yw oherwydd bod undebau llafur wedi bod yn wannach ac yn llai abl i gynrychioli eu haelodau yma, yn yr Unol Daleithiau, ac mewn rhannau eraill o Ewrop. Mewn ystyr hollol wrthrychol, mae angen undebau llafur yn fwy nag erioed.

Mae eu hangen yn fwy nag erioed—a fy ail reswm, ddirprwy Lywydd—yw oherwydd yr ymosodiadau uniongyrchol sy’n dal i ddigwydd ar undebau llafur ar lefel y DU. Yma yng Nghymru, rydym wedi ymrwymo i ddiddymu Deddf Undebau Llafur 2016, ac rwy’n edrych ymlaen yn fawr at fod y Gweinidog a fydd yn dod â’r ddeddfwriaeth ddiddymu honno gerbron y Cynulliad hwn yn ystod tymor y Cynulliad hwn, oherwydd mae gwanhau undebau llafur nid yn unig yn weithred o fandaliaeth ynddi ei hun, ond mewn gwirionedd mae’n tanseilio gallu’r bartneriaeth gymdeithasol i ddarparu’r pethau sy’n dda i ni i gyd.

Fy nhrydydd rheswm yw canlyniad y refferendwm ar 23 Mehefin, oherwydd, yn anffodus iawn, rwy’n credu y gwêl y bobl—ac rydym wedi cael trafodaeth ddefnyddiol heddiw ynglŷn â pham y gwnaeth pobl y dewisiadau a wnaethant—a wrthododd yr Undeb Ewropeaidd ac sydd wedi bod fwyaf o angen ei diogelwch, nad dewis rhwng Ewrop nad oeddent yn ei hoffi a gwell dyfodol oedd hwn, ond agenda Americaneiddio, agenda’r Iwerydd, lle bydd Partneriaeth Buddsoddi a Masnach Drawsiwerydd yn rhywbeth y bydd y bobl a berswadiodd bobl i bleidleisio yn y ffordd y gwnaethant yn ei chroesawu cyn gynted ag y gallant. Yn sgil gadael y diogelwch cymdeithasol a gynigir gan yr Undeb Ewropeaidd, mae angen undebau llafur yn fwy nag erioed. Felly, yfory byddaf yn mynychu cyngor partneriaeth y gweithlu yma yng Nghaerdydd, gan ein bod ni yma yng Nghymru yn ceisio—ac nid yw’n hawdd ac nid ydych bob amser yn cytuno ac rwy’n eithaf sicr fod awdurdodau lleol sy’n cael eu harwain gan bleidiau o lawer o wahanol dueddiadau gwleidyddol wedi wynebu anawsterau gyda’u cydweithwyr yn yr undebau llafur a’r bobl sy’n gweithio iddynt—ond rydym yn ceisio gwneud y gwaith caled o eistedd o gwmpas y bwrdd gyda’n gilydd—y Llywodraeth, yr undebau llafur, y cyflogwyr—yn y model partneriaeth gymdeithasol y gwyddom ei fod yn cynnig ein cyfle gorau i wrthsefyll y storm sy’n ein hwynebu, a lle y gall undebau llafur ddal ati i ddarparu gwasanaeth cwbl hanfodol ar gyfer eu haelodau mewn cyfnod pan fo’u hangen, yn wir, yn fwy nag erioed. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr. Dyna ddiwedd ein trafodion am heddiw. Diolch yn fawr iawn.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:16.