Diolch i chi, Fadam Lywydd. Iechyd yw cyfraith gyntaf y wlad, felly rydym i gyd am weld y GIG yng Nghymru yn darparu gofal iechyd o safon uchel. I gyflawni hyn, mae arnom angen gweithlu gydag adnoddau da ac sy’n perfformio ar lefel uchel. Fodd bynnag, mae’n amlwg fod recriwtio a chadw staff rheng flaen wedi dod yn her fawr sy’n wynebu’r GIG yng Nghymru heddiw.

Rydym i gyd yn gwybod bod staff y GIG yn gweithio’n ddiflino i gwrdd â gofynion gofal iechyd cleifion. Ond mae meddygon mewn gofal sylfaenol ac eilaidd yn adrodd am lwythi gwaith cynyddol na ellir eu rheoli.

Lywydd, ers 2009-10, mae’r galw ar ein hysbytai wedi codi 2.5 y cant—cynhaliwyd 22,000 yn fwy o gyfnodau ymgynghorol yn 2014-15. Canfu arolwg diweddar gan Gymdeithas Feddygol Prydain fod 30 y cant o feddygon iau yn dweud bod eu llwyth gwaith yn anghynaliadwy ac nad oedd modd ei reoli. Adlewyrchir y pwysau hwn yn y cynnydd mewn afiechydon cysylltiedig â straen ymhlith staff y GIG. Mae traean o staff y GIG yng Nghymru yn adrodd eu bod wedi dioddef o straen sy’n gysylltiedig â gwaith neu salwch oherwydd straen yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Y llynedd, arweiniodd salwch sy’n gysylltiedig â straen a oedd yn cynnwys pryder, iselder a chyflyrau eraill at golli 13,400 o ddiwrnodau gan staff y gwasanaeth ambiwlans yn unig.

Mae recriwtio staff i leddfu’r pwysau hwn wedi bod yn broblem. Mae byrddau iechyd yn wynebu anhawster wrth lenwi’r swyddi gwag hyn. Mae ychydig o dan 17 y cant o’r holl swyddi meddygon iau heb eu llenwi yng Nghymru. Mae hyn yn cyfateb i brinder o 3,000—mae’n ddrwg gennyf, mae prinder o 331 o feddygon mewn gwirionedd ar hyn o bryd yng Nghymru. Ym mis Medi y llynedd, roedd 1,240 o swyddi heb eu llenwi yng Nghymru. Roedd y nifer uchaf o swyddi gwag yn fy ardal fy hun, bwrdd iechyd Aneurin Bevan—roedd 260 o swyddi’n wag. Mae’r methiant hwn i recriwtio wedi arwain at ganlyniadau ariannol difrifol: gwariwyd mwy na £60 miliwn ar staff nyrsio asiantaeth yn y pum mlynedd diwethaf. Er ei bod yn hanfodol llenwi bylchau yn y ddarpariaeth nyrsio, nid yw hyn yn gynaliadwy yn y tymor hir, ac mae angen newid strategaethau.

Ceir tystiolaeth fod problem prinder staff yn debygol o dyfu. Mae’r BMA yn adrodd bod nifer cynyddol o feddygon yn cynllunio ar gyfer ymddeol yn gynnar neu wedi ystyried gwneud hynny. Mae gweithlu sy’n heneiddio, ynghyd ag anhawster i recriwtio hyfforddeion yn dangos yr angen i fynd i’r afael â’r heriau hyn ar frys. Mae angen i ni hyfforddi mwy o feddygon newydd mewn gofal sylfaenol yng Nghymru. Yn ôl y BMA, mae nifer cyffredinol y lleoedd hyfforddi ar gyfer meddygon teulu yng Nghymru yn parhau’n ddisymud. Mae meddygon teulu a nyrsys practis yn ganolog i ddarparu gwasanaethau. Rhaid i recriwtio a chadw’r staff hyn fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon. Mae angen strategaeth glir gan Lywodraeth Cymru ar gyfer cynllunio’r gweithlu yn y dyfodol. Rhaid defnyddio gweithio agosach yn drawsffiniol a chymhellion effeithiol i lenwi bylchau daearyddol ac arbenigol yn ein gwasanaeth iechyd.

Mae’n rhaid i ni ddarparu’r sgiliau i fabwysiadu’r anghenion gofal iechyd modern rydym eu heisiau yng Nghymru. Mae modelau gofal traddodiadol yn dod yn gynyddol anaddas ar gyfer anghenion gofal iechyd heddiw. Mae darparu gofal iechyd yn fyd sy’n newid yn gyflym. Mae addysg ac ymchwil yn ysgogi arloesedd. Rhaid i ni sicrhau bod sgiliau’r gweithlu presennol yn cael eu diweddaru’n barhaus i gyflawni newid gwirioneddol. Mae’n rhaid i ni symud y pwyslais yn y gyllideb hyfforddiant ac addysg i ariannu datblygiad proffesiynol parhaus yng Nghymru, a rhaid i ni ei fonitro.

Mae arnom angen mentrau iechyd y cyhoedd effeithiol hefyd i leddfu’r baich ar gyllid y GIG a rhyddhau arian ar gyfer gwasanaethau craidd rheng flaen. Lywydd, rwy’n adnabod dau feddyg. Roedd cefndir eu rhieni Pacistanaidd yn dlawd. Roedd un yn fasnachwr marchnad, ac un arall, a fu farw, hefyd yn gwerthu dillad o ddrws i ddrws. Mae’r ddau yn feddygon ifanc. Rwy’n eu cyfarfod bob wythnos bron. Dywedodd un, ‘Wncwl, rwy’n gweithio mewn ysbyty, ond credwch fi, mae fy mywyd teuluol ar chwâl’, oherwydd ei fod yn rhy flinedig i fynd adref ac edrych ar ôl ei deulu. Mae yna lawer o bethau y gallwn eu trafod am broblemau’r meddygon hyn hefyd nad ydynt wedi cael eu hystyried yn y Siambr hon eto.

Lywydd, rhaid i Lywodraeth Cymru gyflwyno strategaeth glir, mynd i’r afael â phroblem recriwtio a chadw staff y GIG—yr holl staff, o ofalwyr i feddygon ymgynghorol. Mae hyn yn hanfodol os ydym am greu GIG gydag adnoddau da ac sy’n perfformio ar lefel uchel y mae pobl Cymru ei angen ac yn ei haeddu yma. Diolch.