Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiadau 90 eiliad. Steffan Lewis.

Diolch, Lywydd. Roeddwn yn credu y buasai’n addas, yn ystod yr wythnos y mae Cymru’n cynnal y Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig, i’r Cynulliad Cenedlaethol roi eiliad i gydnabod y cwlwm rhwng Cymru ac Iwerddon, a chyfraniad sylweddol Gwyddelod i fywyd Cymru. Mae llif y bobl rhwng Cymru ac Iwerddon yn rhychwantu miloedd o flynyddoedd ac wrth gwrs, arweiniodd hynny at Gymro’n dod yn nawddsant iddynt. Wrth gwrs, nid oedd pob ymweliad ar draws Môr Iwerddon dros y blynyddoedd o natur gyfeillgar, ac ni chafodd pob un groeso gan bawb yma. Yn wir, roedd cymeriadau Cymreig enwog fel Iolo Morganwg yn anhapus iawn ynglŷn â dyfodiad y Gwyddelod i lannau Sir Benfro ac Ynys Môn yn dilyn gwrthryfel 1798.

Digwyddodd y mewnlifiad mwyaf nodedig o Wyddelod i Gymru, wrth gwrs, yng nghyd-destun erchyllterau’r newyn mawr, ‘an gorta mór’, pan ddaeth y newynog draw i Gymru i chwilio am fwyd ac i gael byw. Saif cofeb ym mynwent Cathays heddiw sy’n cydnabod y rhai a ffoes y newyn hwnnw ac er cof am y cannoedd o filoedd a fu farw.

Mae’r gymuned Wyddelig wedi cyfoethogi bywyd Cymru, gan roi athletwyr, artistiaid, gweithwyr, ffrindiau, a Gweinidog iechyd hyd yn oed, i ni, ac mae 2016 yn nodi canmlwyddiant proclamasiwn annibyniaeth Iwerddon, cyfnod a digwyddiad yr oedd Cymru yn rhan ohono. Cafodd carcharorion rhyfel Gwyddelig eu carcharu yng ngwersyll Frongoch, a dywedir bod dau filwr o Gymru wedi hwyluso ymdrech gwrthryfelwyr Gwyddelig, Ernie O’Malley, Frank Teeling a Simon Donnelly i ddianc o garchar Kilmainham yn 1920. Wrth i’w blwyddyn ganmlwyddiant ddirwyn i ben, mae’n briodol, Lywydd, ein bod yn cydnabod cyfraniad y Gwyddelod i’n cenedl, ac yn ymrwymo i gryfhau’r cysylltiadau rhwng ein dwy wlad yn y blynyddoedd i ddod. Diolch.

Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. Tinitws—nid yw’n cael ei grybwyll yn aml yma yn y Senedd. Mae ei effaith yn wanychol a gall y canlyniadau fod yn ddinistriol. Y llynedd, cyflawnodd James Ivor Jones, aelod poblogaidd o fy nghymuned leol, hunanladdiad mewn ffordd drasig ar ôl brwydro yn erbyn tinitws am chwe mis. Mae ei fab yn disgrifio’i ddioddefaint fel profiad annioddefol, ac mae yntau yn anffodus yn dioddef o’r cyflwr bellach.

Fodd bynnag, mae’n aml yn salwch nad yw’n cael ei ganfod, neu ni wneir diagnosis ohono, a rhoddir amcangyfrif rhy isel o faint sy’n dioddef ohono. Caiff ei ddisgrifio’n aml fel canu yn y clustiau, a gall y synau sy’n cael eu clywed gynnwys grŵn, mwmian, crensian, hisian, chwibanu a sïo, ac mewn rhai achosion mae’n cyd-daro â churiad calon person, gan effeithio’n negyddol iawn ar fywyd o ddydd i ddydd, ac arwain at broblemau cysgu ac iselder difrifol yn achos 60 y cant o ddioddefwyr. Mae’r driniaeth, pan fydd ar gael, yn cynnwys therapi sain, cwnsela, therapi gwybyddol ymddygiadol, a therapi ailhyfforddi tinitws. Ni cheir un driniaeth sy’n gweithio i bawb, ac ystyrir bod diagnosis cynnar iawn yn hanfodol.

Mae Action on Hearing Loss Cymru wedi dweud bod yna loteri cod post o ran diagnosis a thriniaeth yma yng Nghymru. Rwy’n siarad heddiw er mwyn galw ar Lywodraeth Cymru a holl Aelodau’r Cynulliad i fod yn fwy ymwybodol o’r salwch hwn, a buaswn yn gofyn i chi ymrwymo i gynyddu ymwybyddiaeth, ffocws, a chefnogaeth i fynediad cynnar at ymyrraeth diagnosteg gynnar a chymorth i’r rhai sy’n dioddef. Diolch.

Eluned Morgan.

Ledled Cymru, mae yna gartrefi gofal, wardiau ysbytai a chymunedau lle y mae pobl yn byw heb greadigrwydd, ysbrydoliaeth na gobaith ar gyfer y dyfodol. Mae lefelau achosion a gofnodwyd o unigrwydd ac iechyd meddwl ar gynnydd. Rwy’n gyn-gadeirydd Live Music Now yng Nghymru, rôl sy’n cael ei chyflawni bellach gan y cyn-Lywydd, Rosemary Butler. Dyma elusen sy’n anfon ac yn ariannu cerddorion o ansawdd uchel i chwarae i bobl nad ydynt yn clywed cerddoriaeth fyw fel arfer. Mae’r sefydliad yn canolbwyntio’n benodol ar weithio mewn cartrefi gofal a chartrefi nyrsio ac mewn ysgolion arbennig, a gallaf dystio i’r ffaith fod y profiad o ddod i gysylltiad â’r celfyddydau yn wirioneddol drawsnewidiol i breswylwyr.

Mae gweithgor celf ac iechyd trawsbleidiol newydd y Cynulliad, mewn cydweithrediad â Chyngor Celfyddydau Cymru lle y bo’n briodol, mewn sefyllfa unigryw i ddod â byd y celfyddydau a’r byd iechyd at ei gilydd. Mae’r gweithgor wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd iechyd a’r Ysgrifennydd diwylliant i ofyn am gymorth i ariannu astudiaeth i baratoi adroddiad sy’n seiliedig ar dystiolaeth lle y byddai ymdrechion yn cael eu gwneud i gasglu’r wybodaeth a’r gwaith gwych sydd eisoes yn cael ei wneud yng Nghymru i helpu i gyfiawnhau symud arian o iechyd i’r celfyddydau, a lle y bo angen, i wneud gwaith ymchwil mwy manwl er mwyn cryfhau’r dystiolaeth sydd ei hangen.

Mewn cartrefi gofal, ni sylweddolir gwerth rhyngweithio creadigol, yn enwedig mewn meysydd fel dementia. Gall cymryd rhan yn y celfyddydau a cherddoriaeth wella ansawdd bywyd ac iechyd meddwl pobl hŷn yn sylweddol, ac rydym yn credu bod eu cyflwyno i’r celfyddydau yn fwy costeffeithiol na llyncu tabledi. Rydym yn gobeithio y bydd comisiynu gwaith pwrpasol ar y pwnc yn cyfiawnhau ein safbwynt ac yn helpu i gyflwyno’r achos dros symud cyfran o’r cyllid o’r maes iechyd i’r celfyddydau gyda golwg ar wella canlyniadau iechyd a llesiant ar gyfer pobl Cymru.

Diolch i chi am eich datganiad 120 eiliad. [Chwerthin.] Diolch.