Hoffwn ddiolch i’r Aelodau sydd wedi cyflwyno’r ddadl oherwydd, yn amlwg, mae hwn yn fater hollbwysig. Mae siaradwyr blaenorol wedi disgrifio’r sefyllfa yng Nghymru, sy’n amlwg yn fater o bryder mawr. Mae’n amlwg fod angen gwella arferion bwyta ac arferion ymarfer corff—clywsom yr ystadegau am hynny heddiw.

Rwy’n falch iawn fod gennym Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 a’i bod wedi cael ei phasio—Deddf unigryw gan y Llywodraeth hon yng Nghymru—ac rwy’n credu bod yn rhaid i ni sicrhau pob cyfle i’w defnyddio i’w llawn botensial. Er enghraifft, gwn ein bod yn ymgynghori ar y llwybrau cerdded a beicio lleol y mae’r cymunedau eu hunain yn teimlo y dylid eu blaenoriaethu. Rydym wedi cael ymateb da yng Nghaerdydd, rwy’n credu bod gennym oddeutu 200 o bobl yn rhoi eu mewnbwn hyd yn hyn, ond rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni wneud rhagor. Mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr fod mwy o bobl yng Nghaerdydd a ledled Cymru’n cyfleu’r neges y gallwn ddatblygu llwybrau cerdded a beicio diogel, a chredaf fod hynny’n bwysig iawn i annog pobl i ddod yn heini ac i adael eu ceir gartref, ac mae gennym y ddeddfwriaeth honno yno yn awr ar hyn o bryd. Rwy’n credu ein bod wedi cael enghreifftiau da ledled Cymru ac mae gennym sefydliadau gwych fel Strydoedd Byw a Sustrans, sy’n gweithio’n galed ar y materion hyn. Gwn fod Sustrans hefyd yn ystyried targedu mamau ifanc a mamau beichiog yn benodol—ac rwy’n meddwl bod Dai Lloyd wedi sôn am hyn yn ei gyfraniad—oherwydd mae’r dystiolaeth yn awgrymu mai’r effaith fwyaf ar ba un a yw pobl yn mabwysiadu arferion cerdded a beicio yw pa un a oedd eu rhieni’n teithio’n llesol, fel bod yr esiampl yno.

Yn amlwg ni allwn ennill y frwydr yn erbyn gordewdra yn syml drwy hyrwyddo teithio llesol, er fy mod yn meddwl bod yna gyfleoedd gwych yno. Mae newid arferion bwyta’n anodd iawn, ond rwy’n credu ei fod yn dechrau ar y cychwyn un ac roeddwn yn falch fod Dai Lloyd wedi crybwyll bwydo ar y fron—mynegais fy mhryder nad oedd hynny yn adroddiad y prif swyddog meddygol ar iechyd yr wythnos ddiwethaf. Ond rwy’n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn pryderu ynglŷn â hyrwyddo bwydo ar y fron, ond rwy’n meddwl ei fod yn rhywbeth y mae’n rhaid i ni ei wthio’n galed eto. Mae’n bwysig iawn, fel y crybwyllodd Vikki Howells—pwysigrwydd cymorth cynenedigol a gweithio gyda mamau. Ond mae’n anodd iawn newid arferion bwyta, yn enwedig gydag oedolion. Ni waeth sawl ymgyrch iechyd y cyhoedd a gynhaliwn, mae bwyd yn dal yn gyfystyr â chysur i lawer o bobl a hefyd, rwy’n credu mai un o’r pwyntiau pwysicaf yw bod tlodi’n effeithio ar arferion bwyta, ac rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth rwyf am ddweud ychydig amdano yn awr.

Mae’r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant newydd gyhoeddi llyfr o’r enw ‘Gwella Cyfleoedd Bywyd Plant’, sy’n dangos, ymhlith merched a bechgyn rhwng 2 a 15 oed, fod yna fwy o ordewdra a chario gormod o bwysau ymhlith y 40 y cant o blant o grwpiau incwm is. Ac rydym yn gwybod hynny. Rydym yn gwybod, drwy waith ar anghydraddoldebau iechyd, mai’r teuluoedd tlotach sy’n fwy tebygol o gario gormod o bwysau.

Dengys ymchwil fod bwydydd sy’n llawn maeth fesul calori yn ddrutach. Mae data o arolwg deiet a maeth cenedlaethol 2008-12 yn dangos bod y grŵp incwm isaf yn gyffredinol yn bwyta llai o brotein, llai o haearn, llai o ffrwythau a llysiau, llai o fitamin C, llai o galsiwm a llai o bysgod olewog. Ac un o’r rhesymau am hynny yw bod cig heb lawer o fraster, ffrwythau ffres, llysiau a physgod yn anodd ac yn ffurfiau drud ar galorïau. Rwy’n meddwl ein bod i gyd yn gwybod bod y bwyd hwnnw’n ddrutach. Felly, mae’n gwneud synnwyr, pan fydd incwm yn uwch, eich bod yn gallu fforddio bwyd o ansawdd gwell, a dyna pam y mae effeithiau toriadau caledi a budd-daliadau mor niweidiol—am eu bod yn effeithio ar yr hyn y mae pobl yn gallu ei fwyta.

Felly, rwy’n meddwl ei bod yn bwysig iawn ein bod yn edrych ar hyn yng nghyd-destun cyffredinol bywydau pobl ac rwy’n credu bod tlodi’n effeithio’n fawr ar yr hyn y gallwn ei wneud. Nid yw rhai o’r dulliau mewn perthynas â thlodi yn ein dwylo yn y Cynulliad hwn, ond rwy’n credu bod gennym ddulliau yma y gallwn ac y dylem eu defnyddio. Mae pobl wedi sôn llawer am y dulliau hynny heddiw, ond rwy’n meddwl ei fod yn dechrau gyda’r bwyd cyntaf a gewch—neu y gobeithiwn y byddwch yn ei gael—sef llaeth y fron. Mae’r hyn sy’n digwydd yn yr ysgol yn hanfodol bwysig o ran bwyta’n iach a chafwyd llawer o awgrymiadau yma heddiw, a’r mater ymarfer corff y gwyddom y gallwn ei hyrwyddo drwy’r Ddeddf teithio llesol. Rwy’n credu bod gennym lawer o ddulliau yma yn y Cynulliad i fynd i’r afael â’r mater pwysig hwn.