Gan fynd ar drywydd gwahanol yma: mis Mawrth yw Mis Hanes Menywod. A beth yw pwynt Mis Hanes Menywod? Wel, mae 50 y cant o'r boblogaeth ond yn meddiannu 0.5 y cant o hanes cofnodedig. Ac mae hynny'n bwysig os yw cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth wedi bod yn agored i'r anghydbwysedd hwnnw fel gwirionedd am werthoedd. Gwn fod rhai Aelodau yma yn y Siambr yn hoffi mynd yn ôl at yr ugeinfed ganrif i wneud eu pwyntiau gwleidyddol, fel pe bai dim wedi digwydd yn y cyfamser. Ond i esbonio'r broblem o 0.5 y cant ar gyfer hanner y boblogaeth, a'i effeithiau ar ein DNA diwylliannol, mae Dr Bettany Hughes yn credu bod angen i ni fynd yn ôl a dechrau yn y cychwyn gyda chynhanes, lle’r oedd y gwrthwyneb yn wir.

Os edrychwch ar yr holl ffigurynnau a wnaed rhwng 40,000 CC a thua 5,000 CC, cyfnod sydd mewn gwirionedd yn gweld blodeuo’r meddwl modern, ar y pryd roedd tua 90 y cant o'r holl ffigurynnau hynny yn fenywod. Felly, mae menywod yn bresennol iawn yn y cofnod archeolegol, ond yna yn dechrau diflannu unwaith y mae cynhanes yn troi’n hanes. Ar enedigaeth cymdeithas wâr, mae gennych setliadau cynhyrchiol a soffistigedig iawn, gyda menywod yn cael statws uchel—roeddent yn uwch offeiriadesau, roedd ganddynt hawliau eiddo, roeddent yn berchen tir, roeddent yn ysgrifennu barddoniaeth. Ond roedd y gwareiddiadau newydd yn awyddus i ehangu, ac roedd angen pŵer cyhyrau i wneud hynny. Ar y pwynt hwnnw, mae’r gymdeithas yn dod yn fwy militaraidd, ac mae’r cydbwysedd o ran grym yn newid. Dyna pryd y gwelsom y newid cwantwm yn hanes y byd, ac rydym yn dechrau canfod duwiau rhyfelwyr pwerus yn ymddangos yn yr archaeoleg, yn ogystal ag yn y chwedlau epig, yn cynrychioli newid gêr yn y modd yr ydym yn adrodd hanes dynoliaeth.

Twf drwy ddulliau milwrol—roedd y cyhyrau’n bwysig, ac mae'n dal yn bwysig. Mae'r status quo hirhoedlog hwn wedi dod yn nodyn sylfaenol i gymdeithas. Yn flaenorol, tra byddid yn mesur llwyddiant drwy oroesiad a meithrin cymuned, ac ansawdd bywyd, mae’n wir, hyd yn oed yn awr, fod ehangu a llwyddiant yn bwysig.  Roedd swyddogaethau menywod yn parhau i leihau, a chollwyd bri cryfderau menywod. Felly, pam ydyn ni'n gwybod am rai merched ond nid am eraill? Wel, os ydych yn meddwl am rai o'r menywod mewn hanes yr ydym wedi clywed amdanynt—rhai fel Cleopatra a Helen o Droea—un o'r rhesymau pam mae’r straeon amdanyn nhw wedi para mor hir yw eu bod yn cael eu portreadu fel menywod rhywiol iawn. Maen nhw'n llawn cyffro, ond mae’r perygl a ddaw o’u dylanwad hefyd wedi dod yn stori foesoldeb wyrdroedig. Rydym yn eu cofio fel rhai a oedd yn hudo dynion i’r gwely ac i’w marwolaeth, neu, mewn diwylliant Judeo-Gristnogol, i golli eu pwer a’u hawdurdod. Yn aml, ni chaiff menywod fod yn gymeriadau dynol unigol mewn hanes—rhaid iddynt fod yn stereoteipiau.

Mae llenyddiaeth hŷn wedi cyfrannu at hynny hefyd. Roedd Cleopatra yn fardd ac yn athronydd. Roedd hi'n hynod o dda mewn mathemateg, ac nid oedd yn arbennig o brydferth. Ond, pan fyddwn yn meddwl amdani, rydym yn meddwl am yr hudoles â bronnau mawr, yn ymdrochi mewn llaeth, gyda pherthynas ryfedd iawn ag asbiaid. Yn aml, hyd yn oed pan fydd menywod wedi gwneud eu marc ac yn cael eu cofio mewn hanes, rydym yn cael fersiwn ffantasi o’u bywydau. Yn awr, wrth gwrs, hyd yn oed os nad ydym yn credu’r pethau hyn mwyach, ac rydym yn cyhoeddi â llais uchel fod dynion a menywod yn gyfartal, sut mae’n dal i effeithio arnom ni gymaint? Sut mae'n dal yn bosibl i unrhyw Aelod o’r Senedd Ewropeaidd—fel y gwnaeth un yr wythnos diwethaf—ddatgan, yn ddiedifar, y dylai menywod gael eu talu yn llai oherwydd ein bod yn llai o faint, yn wannach ac yn llai deallus? Sut y gall fod yn bosibl dweud hynny'r dyddiau hyn? Nawr, mae Dr Hughes yn dweud bod problem wedi bodoli yma am o leiaf 3,500 o flynyddoedd, felly, nid yw'n syndod bod gennym rywfaint o waith ennill tir i'w wneud, oherwydd rydym mewn gwirionedd yn goresgyn cof ffug cyfunol cynhenid.

Mae straeon am fenywod wedi cael eu hanwybyddu mewn hanes yn hytrach na’u cynnwys. Ond mae'r oes yn newid ac rwy’n credu bod gennym fwy o ddiddordeb yn awr yn hanes yr hyn y mae'n ei olygu i fod yn ddynol, yn hytrach na bod yn ddyn neu'n fenyw. Mae'n broblem sydd wedi gwreiddio’n ddwfn iawn a hoffwn yn wir y gallem fod yn siŵr o gael ein hadnabod ar y cyd fel y genhedlaeth a agorodd yn hytrach na chau’r meddyliau, ac a agorodd y straeon hyn, eu rhoi yn ôl ar y dudalen a dechrau ailraddnodi’r cof cyfunol hwnnw, oherwydd do, wrth gwrs, fe wnaeth menywod effeithio ar hanes. Ond mae angen i ni wybod am y peth ac mae'n anodd dathlu neu gydnabod ein llwyddiannau fel menywod, fel y dywed y cynnig, os nad ydym yn gwybod amdanynt. Felly, rwy’n diolch i'r Aelodau sydd wedi cyfrannu heddiw am roi rhai enghreifftiau. Mae angen i ni fynd yn ôl i edrych am straeon am fenywod a'u rhoi yn ôl i mewn i'r naratif hanesyddol, yn fyd-eang, yn genedlaethol, ac yn lleol. Wrth gwrs, mae'n fater i raddau helaeth i—. Mae'n rhan o swydd yr hanesydd i lenwi'r bylchau mewn hanes, a dyna pam yr wyf yn meddwl y dylem wrthsefyll unrhyw ymgais i fychanu rôl hanes yng nghwricwlwm newydd Cymru, ond mae angen holi a oes modd ailystyried ei werth. Gadewch i ni ei gael i wneud y peth iawn, Joyce. Gadewch i ni fod yn feiddgar—credaf fod rhywun arall wedi sôn bod angen i ni fod yn feiddgar—wrth ailraddnodi’r cof cyfunol hwnnw fel bod cryfderau menywod yn cael eu gwerthfawrogi ar draws amser ac nid dim ond yn y 100 mlynedd diwethaf. Efallai fod y Natsïaid wedi methu â choncro Ewrop, ond maent wedi gwneud gwaith da iawn o dra-arglwyddiaethu ar ein cwricwlwm hanes, ac rydym yn dal i siarad am gyhyrau a cholli hanner ein hanes ganrif ar ôl y Diwrnod Rhyngwladol y Menywod cyntaf. Diolch.