Part of the debate – Senedd Cymru am 4:07 pm ar 3 Mai 2017.
Wrth gwrs, mae rhai ohonom wedi bod yn siarad am gael gwared ar bob contract camfanteisiol, nid contractau dim oriau’n unig, ers peth amser.
Gwelaf fod Plaid Cymru, yn eu cyflwyniad i’w dadl, yn cydnabod y rôl bwysig a chwaraeir gan awdurdodau lleol yn datblygu economïau lleol mewn partneriaeth â’r gymuned fusnes; yn sicrhau bod ein strydoedd yn lân ac yn ddiogel; yn darparu addysg o safon; ac yn darparu gofal gwasanaethau cymdeithasol sy’n edrych ar ôl y bobl fwyaf bregus mewn cymunedau ledled Cymru. A gaf fi ddweud fy mod yn cytuno’n llwyr â hynny? Ond rwyf hefyd yn dweud: beth am gyfleusterau hamdden i gadw pobl yn ffit? Beth am wasanaethau iechyd yr amgylchedd? Beth am safonau masnach? Beth am gefnogaeth i’r celfyddydau? Onid ydynt yn cydnabod pwysigrwydd y rhain a gwasanaethau eraill a ddarperir gan lywodraeth leol? Gallwn barhau am bedair munud a hanner arall, ond rwy’n siwr y bydd pob un ohonoch yn falch o wybod nad wnaf hynny. Ond a ydych yn cydnabod pwysigrwydd y rhain a gwasanaethau eraill a ddarperir gan lywodraeth leol?
Gwelaf hefyd eu bod yn gresynu bod cyllid ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru ers 2011-12 wedi gostwng 6.5 y cant, gan effeithio’n anghymesur ar rai o’r bobl wannaf a mwyaf agored i niwed mewn cymunedau ledled Cymru. Gan siarad fel rhywun sy’n aml mewn lleiafrif o un mae’n debyg a siaradodd o blaid rhoi mwy o arian i lywodraeth leol yn y Cynulliad diwethaf, rwy’n falch iawn o weld pobl eraill yn ymuno. A gaf fi atgoffa Aelodau a oedd yma yn y Cynulliad diwethaf am y gyllideb a gawsom? Gofynnodd y Ceidwadwyr am fwy o arian ar gyfer iechyd, a olygai ysbytai. Roedd y Democratiaid Rhyddfrydol eisiau mwy o arian ar gyfer addysg. Roedd Plaid Cymru eisiau mwy o arian ar gyfer prentisiaethau. Ni ofynnodd unrhyw blaid am fwy o arian i lywodraeth leol. Pe bai’r holl geisiadau hynny wedi cael eu derbyn, byddai llai byth o arian ar gyfer llywodraeth leol. Rwy’n credu y dylid gwario mwy o arian y Cynulliad ar lywodraeth leol. Byddai’n golygu llai o wario ar wasanaethau eraill.
Rwyf hefyd yn arddel safbwynt sy’n newydd yma—sef bod a wnelo iechyd â mwy nag ysbytai, ond ei fod yn ymwneud â hyrwyddo ffordd o fyw iach, sef yr hyn y mae awdurdodau lleol yn ei wneud, a bod llywodraeth leol yn chwarae rhan bwysig iawn yn hyn. Fel Cynulliad, mae gennym bwyllgor iechyd, ond nid oes gennym bwyllgor llywodraeth leol penodol. Mae ein pwyllgor sy’n cynnwys llywodraeth leol yn ymdrin â meysydd eraill—daw gwasanaethau llywodraeth leol dan fantell nifer o wahanol bwyllgorau.
Rwy’n gweld hefyd eich bod yn nodi bod y cyflog cyfartalog ar gyfer prif weithredwyr sy’n arwain cynghorau a reolir gan Blaid Cymru bron £22,000 yn is na’r rhai a reolir gan y Blaid Lafur yng Nghymru. Mae’r cynghorau y mae Plaid Cymru’n eu rheoli’n fach a chanolig eu maint, tra bo Llafur yn rheoli’r awdurdodau mwy o faint. Ar welliant y Ceidwadwyr, gallem hefyd nodi bod Mynwy yn un o’r awdurdodau lleiaf yng Nghymru. Mae awdurdodau mwy o faint yn tueddu i dalu cyflogau uwch. Rwy’n siomedig fod yr alwad rwy’n dal ati i’w gwneud—ac y byddaf yn ei gwneud eto—y dylid gosod cyflogau prif weithredwyr ar sail bandiau cynghorol yn ôl maint y cyngor, neu fel yr arferai fod cyn y Llywodraeth Dorïaidd ddiwethaf rhwng 1979 ac 1997—. Roedd yn gweithio, a thelid canran o gyflog y prif weithredwr i’r prif swyddogion eraill.
Un o’r pethau sy’n peri pryder i mi hefyd, ac sy’n fy mhoeni’n fawr, yw bod gennym sefyllfa lle y telir cyflogau i nifer o bobl yn awr rhwng cyflog y prif swyddog a chyflog y pen swyddog. Maent yn nodi’r raddfa POF o’r llyfr porffor ac yna maent yn ychwanegu ato. Ac mae hynny eto’n peri pryder i mi.
I’r Ceidwadwyr, os yw cyllid yn mynd yn uniongyrchol i ysgolion, rwy’n gofyn pwy a sut yr ymdrinnir â gwasanaethau fel y canlynol: cludiant ysgol; addysg heblaw yn yr ysgol; gwella ysgolion? Unwaith eto, gallwn roi rhestr hir iawn, ond ni wnaf. Mae’r Ceidwadwyr yn siarad yn barhaus am newidiadau i gymorth i gynghorau gan Lywodraeth Cymru. Os edrychwn ar y swm absoliwt a delir fesul preswylydd, byddwch yn cael canlyniad hollol wahanol. Mae’r fformiwla’n ystyried pethau fel y boblogaeth; nifer y plant; nifer yr oedolion hŷn; hyd ffyrdd; amddifadedd; natur wledig a theneurwydd y boblogaeth. Oni bai bod y swm absoliwt a werir ar lywodraeth leol yn cynyddu, os newidiwch y fformiwla, bydd rhai pobl yn ennill a bydd rhai pobl yn colli. Ni allwch gael pawb yn ennill wrth newid fformiwla. Mae Powys a Chonwy yn cael mwy o arian y pen nag Abertawe a Chaerdydd. Byddwn yn dadlau bod yr awdurdodau mawr yn ne Cymru yn gwneud yn anghymesur o wael—barn a goleddir gan bobl eraill sy’n byw mewn ardal gydag awdurdod mawr yn ôl pob tebyg. Rwy’n siŵr fod y bobl yng nghefn gwlad yn dweud rhywbeth gwahanol iawn. Ond os yw cyllid yn seiliedig ar boblogaeth yn unig, byddai’n helpu Abertawe a Chaerdydd a Mynwy, ond yn dinistrio Merthyr a Blaenau Gwent a chyfres gyfan o awdurdodau gwledig.
Yn olaf, mae gwasanaethau llywodraeth leol yn bwysig bob dydd, nid yn y cyfnod yn arwain at etholiadau cyngor yn unig. Rwy’n parhau i ddweud pa mor bwysig ydynt. Roeddwn yn ceisio atgoffa pobl, yn union cyn y gyfres o etholiadau yn Ynys Môn ychydig flynyddoedd yn ôl, pan gawsant hwy flwyddyn yn ddiweddarach, ein bod wedi cael ein boddi gan ddadleuon ar lywodraeth leol, ac Ynys Môn yn arbennig, ac ni chafodd hynny ei ailadrodd ers hynny. Felly, mae llywodraeth leol yn bwysig, mae sut y bydd pobl yn ei thrin yn bwysig—a’n bod yn cefnogi llywodraeth leol drwy’r amser, nid yn ystod yr wythnos cyn yr etholiad yn unig.