Part of the debate – Senedd Cymru am 1:20 pm ar 23 Mai 2017.
Fe aned Rhodri Morgan, rydw i’n meddwl, i fod yn Brif Weinidog Cymru, nid yn unig am ei fod e’n arddel yr enwau ‘Rhodri’ a ‘Hywel’ ond am ei gymeriad a’i bersonoliaeth. Nid oedd e’n amlwg i’w blaid ei hunan ddwywaith o’r bron, ond, ar y trydydd cynnig, fel mae Lesley Griffiths wedi ein hatgoffa ni—tri chynnig i Gymro—fe ddaeth yn arweinydd plaid, Cynulliad, Llywodraeth a gwlad. Roedd angen rhywun yn nyddiau cynnar datganoli a fyddai’n ymgorffori yn ei bersonoliaeth a’i gymeriad natur ac ansawdd datganoli, a Rhodri oedd hwnnw. Roedd y cysyniad o ddatganoli yn annelwig, yn anodd dirnad beth a olygai i’r person ar y stryd, yn y siop, y feddygfa neu’r ysgol. Ond roedd modd i bawb droi at Rhodri Morgan a’i weld a deall yn syth, ‘Dyma beth yw datganoli—ein harweinydd ein hunain.’
Pan soniodd Rhodri Morgan am ‘clear red water’, roedd e’n anelu ei sylwadau at ei blaid ei hunan, oedd, ond roeddynt yn eiriau pwysig i’r genedl gyfan. Rhoddasant ganiatâd i bobl a oedd yn llugoer at ddatganoli i’w goleddu, gan ddweud, ‘Mae modd ichi fod yn Brydeiniwr, yn ddatganolwr, yn genedlaetholwr a dal i fod yn rhan o’r teulu Llafur.’ Mewn geiriau syml, crisialodd benbleth a bendith datganoli.
Nid oes dwywaith gen i na fyddem ni’n cwrdd heddiw fel Senedd gyda phwerau deddfu llawn oni bai am Rhodri Morgan. Fe chwaraeodd eraill a phleidiau eraill eu rhannau llawn hefyd, ond roedd teyrngarwch Rhodri i’r cytundeb a wnaed yn Llywodraeth Cymru’n Un i alw ac ymgyrchu dros refferendwm am Senedd lawn yn gadarn a solet. Dyna yn wir oedd arweinyddiaeth gadarn a solet. Roedd hi’n bleser ac, fel yr oedd y Prif Weinidog wedi ei ddweud wrthym ni, roedd hi’n wers, yn aml iawn hefyd, i fi i weithio iddo fe yn ystod y cyfnod hwnnw.
Gadawaf i eraill, efallai, a oedd yn fwy o gyfeillion na chydweithwyr, fel yr oeddwn i, iddo fe i sôn mwy am ei wallt a’i olwg blêr ar adegau—y ffaith rydw i’n ei gofio yw bod rhywun wedi gorfod mynd yn bell iawn i nôl pâr o esgidiau teidi iddo fe i ymddangos mewn cynhadledd. Dywedaf yn unig taw dyma oedd ei gymeriad, yr hyn a’i gwreiddiodd a’i cadwodd ar y ddaear, ac nid yn greadigaeth i gelu’r gwir gymeriad, fel y cawn gyda rhai gwleidyddion a rhai pobl.
I did know Julie well before I knew Rhodri, as we go back many years in the voluntary sector in Wales, and I also knew Julie as a Member of Parliament in Westminster. I want to convey my deepest condolences on behalf of myself, and my own family as well, to Julie and her family, but to say that she and Rhodri have left an indelible mark upon myself and my family also, because, in my early days in Westminster, talking to Julie, I understood that Rhodri and Julie had a very secret place, a place that was in my constituency then, a caravan in Mwnt. This sounded a wonderfully romantic idea, but, more importantly, it sounded like what was keeping Rhodri and Julie and everyone else sane and human in a life of politics. So, within a year, I had my own caravan on the coast of Ceredigion, even though I live in Aberystwyth. [Laughter.] That’s kept me grounded and human and sane, I hope. I hope that the coast of Ceredigion will bring you many fond memories of Rhodri and your time spent in Mwnt and your family there, as well.
Roeddwn i hefyd, fel un oedd yn astudio’r Gymraeg mewn coleg, yn fath o adnabod tad Rhodri Morgan. Roedd T.J. Morgan yn ysgolhaig ac yn adnabyddus iawn i unrhyw un sydd wedi astudio’r Gymraeg. Roedd e hefyd yn feistr ar yr ysgrif, y fath arbennig o ysgrifennu sydd gennym yn Gymraeg, sy’n cymryd peth bach ac yn ei fawrygu ac yn dweud y pwysigrwydd mawr o’i gwmpas e, ac roedd Rhodri Morgan, wrth gwrs, ei hunan, yn feistr ar y grefft yna, er y byddai fe’n ei wneud e ar lafar, efallai, yn hytrach na’i ysgrifennu fe i lawr.
Ond fe gydiais i yn un o’r casgliadau o ysgrifau sydd gyda fi o dad Rhodri Morgan, T.J. Morgan, a’i ddarllen e dros y Sul i fy atgoffa fi o’r hiwmor, y gallu i redeg yn eang, y diddordebau eang, a phopeth a oedd gan Rhodri hefyd. Ac mae’r dyfyniad yma yn fy nharo i. Mae T.J. Morgan, tad Rhodri, yn sôn am arddel, ac roedd Rhodri Morgan yn hoff iawn o wneud y cysylltiad yna: gwneud yn siŵr fod pawb yn arddel o le roedden nhw’n dod, o le oedd y teulu, a phopeth arall. A gan ddweud am yr enw ‘Morgan’, mae’n dweud hyn: y mae’r Morgan hwnnw a roes ei enw i Forgannwg yn rhy annelwig, ac mae gormod o Forganiaid ym Morgannwg a thrwy siroedd y de yn gyffredinol, i ryw un teulu ei hawlio fel eiddo treftadol. Wel, efallai wir, ond, drwy ei waith a’i gyfraniad, fe hawliodd Rhodri Morgan Gymru gyfan, a’i throi yn Forgannwg.