Y penwythnos hwn bydd gŵyl Terfysg Merthyr yn coffáu digwyddiadau Mai 1831 pan gododd gweithwyr haearn, glowyr a’u teuluoedd a sefyll yn erbyn yr amodau byw a gweithio truenus roeddent yn gorfod eu dioddef. Yn ystod y brotest, trochodd y gwrthryfelwyr eu baner mewn gwaed llo—a chredir mai dyna’r tro cyntaf i’r faner goch gael ei defnyddio fel symbol o chwyldro. Ceir adeiladau a golygfeydd ym Merthyr o hyd a chwaraeodd ran bwysig yn y terfysg, yn arbennig y llys deisyfion, lle roedd y rhai a oedd mewn dyled yn aml yn wynebu colli eu heiddo a’u meddiannau, gan eu taflu i amddifadedd pellach. Ond er bod adeiladau fel y llys yn ein hatgoffa am y terfysg, y bobl y tu ôl iddo sydd bwysicaf, ac un o’r rheini oedd Richard Lewis, neu Dic Penderyn fel yr adwaenid ef orau. Bu farw o leiaf 28 o bobl yn ystod y gwrthryfel, ond am ei fod wedi clwyfo milwr, yn ôl yr honiad, cafodd Dic Penderyn ei wneud yn fwch dihangol, ei ddwyn gerbron y llysoedd, a’i ddedfrydu i farwolaeth a’i grogi yng ngharchar Caerdydd ar 13 Awst 1831, gan brotestio ei fod yn ddieuog hyd y diwedd gyda’i eiriau olaf: ‘O Arglwydd, dyma gamwedd’. Er i’r troseddwr go iawn gyfaddef ei drosedd ar ei wely angau, nid yw Dic Penderyn erioed wedi cael pardwn, ond rwy’n falch o fod wedi ychwanegu fy enw i ddangos fy nghefnogaeth i’r ymgyrch gan ei deulu sy’n ceisio cyflawni hyn.

Felly, y penwythnos hwn byddwn yn cofio etifeddiaeth Dic ac ysbryd gweithwyr Merthyr a safodd yn erbyn anghyfiawnder a gormes, gan baratoi’r ffordd ar gyfer diwygiadau gwleidyddol a chymdeithasol ym Mhrydain yn y dyfodol, a byddwn yn parhau â’r frwydr dros gyfiawnder i Dic Penderyn.