Felly, symudwn at y datganiadau 90 eiliad, a daw’r datganiad cyntaf yr wythnos hon gan Huw Irranca-Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Y penwythnos hwn bydd Eisteddfod yr Urdd yn dod i gampws Pencoed Coleg Pen-y-bont. Bydd miloedd lawer yn teithio i’r ardal o bob cwr o Gymru i fwynhau’r ŵyl ar gyfer diwylliant Cymru, ieuenctid Cymru a’r iaith Gymraeg.

Rydym yn falch iawn o groesawu Eisteddfod yr Urdd ac rwyf innau’n falch iawn o’r ffordd y mae fy nghymunedau lleol wedi cymryd at un o’r prif ddigwyddiadau yng nghalendr diwylliannol Cymru: y ffordd y mae’r staff, y rheolwyr a’r myfyrwyr yng Ngholeg Pen-y-bont wedi gweithio i baratoi ar gyfer y digwyddiad; yr ymdrechion gwych gan gymunedau ledled yr ardal i godi arian; brwdfrydedd a chyfranogiad ysgolion lleol; cefnogaeth clybiau a sefydliadau lleol, gan gynnwys clwb rygbi Pencoed a gynhaliodd dwrnamaint rygbi saith bob ochr llwyddiannus iawn; a llawer mwy sydd wedi gweithio dros fisoedd lawer i wneud Eisteddfod yr Urdd Pen-y-bont ar Ogwr, Taf ac Elái yn llwyddiant.

Wrth y rhai nad ydynt wedi ymweld â’r maes o’r blaen na gweld yr Eisteddfod, dywedaf: dewch i fwynhau’r hwyl a’r croeso a gynigir gan yr ŵyl ieuenctid orau un a’r gorau o’n pobl ifanc dawnus. Gobeithio y byddwn yn eich gweld chi yno ar y maes.

Y penwythnos hwn bydd gŵyl Terfysg Merthyr yn coffáu digwyddiadau Mai 1831 pan gododd gweithwyr haearn, glowyr a’u teuluoedd a sefyll yn erbyn yr amodau byw a gweithio truenus roeddent yn gorfod eu dioddef. Yn ystod y brotest, trochodd y gwrthryfelwyr eu baner mewn gwaed llo—a chredir mai dyna’r tro cyntaf i’r faner goch gael ei defnyddio fel symbol o chwyldro. Ceir adeiladau a golygfeydd ym Merthyr o hyd a chwaraeodd ran bwysig yn y terfysg, yn arbennig y llys deisyfion, lle roedd y rhai a oedd mewn dyled yn aml yn wynebu colli eu heiddo a’u meddiannau, gan eu taflu i amddifadedd pellach. Ond er bod adeiladau fel y llys yn ein hatgoffa am y terfysg, y bobl y tu ôl iddo sydd bwysicaf, ac un o’r rheini oedd Richard Lewis, neu Dic Penderyn fel yr adwaenid ef orau. Bu farw o leiaf 28 o bobl yn ystod y gwrthryfel, ond am ei fod wedi clwyfo milwr, yn ôl yr honiad, cafodd Dic Penderyn ei wneud yn fwch dihangol, ei ddwyn gerbron y llysoedd, a’i ddedfrydu i farwolaeth a’i grogi yng ngharchar Caerdydd ar 13 Awst 1831, gan brotestio ei fod yn ddieuog hyd y diwedd gyda’i eiriau olaf: ‘O Arglwydd, dyma gamwedd’. Er i’r troseddwr go iawn gyfaddef ei drosedd ar ei wely angau, nid yw Dic Penderyn erioed wedi cael pardwn, ond rwy’n falch o fod wedi ychwanegu fy enw i ddangos fy nghefnogaeth i’r ymgyrch gan ei deulu sy’n ceisio cyflawni hyn.

Felly, y penwythnos hwn byddwn yn cofio etifeddiaeth Dic ac ysbryd gweithwyr Merthyr a safodd yn erbyn anghyfiawnder a gormes, gan baratoi’r ffordd ar gyfer diwygiadau gwleidyddol a chymdeithasol ym Mhrydain yn y dyfodol, a byddwn yn parhau â’r frwydr dros gyfiawnder i Dic Penderyn.

Mae 28 Mai yn nodi seithfed Diwrnod Newyn y Byd. Caiff ei gynnal gan y Prosiect Newyn, a’r bwriad yw codi ymwybyddiaeth o’r bron i 800 miliwn o bobl ledled y byd heb ddigon o fwyd, ac i hyrwyddo atebion cynaliadwy i newyn a thlodi. Yn fyd-eang, mae newyn yn lladd mwy o bobl nag AIDS, malaria a thwbercwlosis gyda’i gilydd. Thema Diwrnod Newyn y Byd eleni yw achosion newyn cronig. Dywed y Prosiect Newyn fod hwn yn symptom o dlodi ac anghydraddoldeb cymdeithasol, ac mae’n gyd-destun pwysig ar gyfer nodi’r ystadegau diweddar gan Ymddiriedolaeth Trussell. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae’r ymddiriedolaeth yn cynnal rhwydwaith o dros 400 o fanciau bwyd o amgylch y DU, gan ddarparu bwyd brys i bobl mewn argyfwng, gyda llawer ohonynt yn blant. Mae gwybodaeth newydd yn dangos bod y cyflenwadau a ddarparwyd gan yr ymddiriedolaeth yn ystod y 12 mis diwethaf o amgylch y DU wedi cynyddu dros 70,000. Yma yng Nghymru, gwelwyd cynnydd syfrdanol o 10 y cant yn y niferoedd sy’n cael eu bwydo gan fanciau bwyd, a hynny cyn ein bod yn teimlo effaith lawn y newid i gredyd cynhwysol.

Rwy’n gwybod, o lygad y ffynnon, am y gwaith ardderchog y mae Banc Bwyd Merthyr Cynon yn ei wneud yn fy etholaeth, ac rwy’n hapus i’w cefnogi a chodi ymwybyddiaeth ynglŷn â’u gwaith. Ond pan fo swyddogion yr heddlu a nyrsys, yn ôl y sôn, yn dibynnu ar fanciau bwyd yma yn y DU, mae’n dod yn amlwg fod newyn yn eang ac mae’n rhaid i ni ddod o hyd i ateb i’r her hon, yma a thramor.

Diolch yn fawr iawn.