Ni allaf ddod o hyd i unrhyw gyfeiriad yn yr adroddiad at y gwersi allweddol a ddysgwyd gan Cymunedau yn Gyntaf ar faterion allweddol fel plygu rhaglenni, cyrff sy’n derbyn grantiau, adroddiadau damniol Swyddfa Archwilio Cymru a’r cynigion a wrthodwyd i fwrw ymlaen â Cymunedau yn Gyntaf o 2012 ymlaen. Fel llawer, rhoddais fy nghefnogaeth i’r rhaglen pan gafodd ei lansio oherwydd dywedwyd wrthym ei bod yn ymwneud â pherchnogaeth a grymuso cymunedol go iawn. Dechreuais bryderu yn gyntaf pan dynnwyd fy sylw at honiadau a oedd yn seiliedig ar dystiolaeth ynglŷn â Llywodraeth Cymru yn newid y ffiniau, yn ystumio ffiniau Cymunedau yn Gyntaf er mwyn ennill mantais wleidyddol yn ardaloedd gwledig gogledd Sir y Fflint. Roedd y dystiolaeth gynyddol nad oedd y rhaglen yn cyflawni canlyniadau gwell i bobl yn ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf yn ychwanegu at y pryder, gyda lefelau uchel o anweithgarwch a dibyniaeth ar fudd-daliadau a lefelau ffyniant isel yn parhau. Ond pan fyddem yn herio Llywodraeth Cymru ynglŷn â hyn yn ystod yr ail a’r trydydd Cynulliad, roeddent yn dweud wrthym fod Cymunedau yn Gyntaf yn ymwneud â phlygu rhaglenni yn lle hynny, gan anwybyddu, yn gyfleus, y ffaith mai cyflawni gwell canlyniadau oedd diben plygu rhaglenni i fod.

Wel, rydym wedi clywed bod y rhaglen, rhwng 2001 a 2017, wedi gwario bron i £0.5 biliwn. Wel, ni chanfu gwerthusiad interim 2006 Cymunedau yn Gyntaf

‘fawr ddim tystiolaeth o fonitro a gwerthuso trylwyr’ a bod

‘camau mawr i’w cymryd cyn y bydd Cymunedau yn Gyntaf yn cyflawni’r canlyniadau mewn perthynas ag adfywio a oedd... yn brif amcanion y rhaglen.’

Fel aelod o’r Pwyllgor Archwilio yn yr ail Gynulliad, gelwais yn llwyddiannus am gynnwys ymchwiliad ar Cymunedau yn Gyntaf yn rhaglen waith Swyddfa Archwilio Cymru. Roedd yr adroddiad canlynol gan Swyddfa Archwilio Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2009, yn dangos methiant sylweddol ar ran Llywodraeth Cymru, gan nodi bod gwendidau difrifol yn y cynllunio ariannol a’r prosesau o gyllido’r rhaglen wedi arwain at amrywiad eang yn y cyllid heb unrhyw sail resymegol glir i benderfyniadau cyllido, fod adnoddau dynol a chynllunio ariannol sylfaenol yn absennol, fod monitro’n wan, ac nad oedd unrhyw dystiolaeth fod unrhyw beth yn cael ei wneud gyda’r adborth.

Roedd yr adroddiad a gyhoeddwyd gan Sefydliad Joseph Rowntree yn 2008, ‘Grymuso cymunedau ar waith: gwersi o’r rhaglen Cymunedau’n Gyntaf’ yn dangos methiant cyffredinol i arfer dylanwad cymunedol dros aelodau statudol o bartneriaethau Cymunedau yn Gyntaf ac

‘nid oedd unrhyw dystiolaeth o gamau arwyddocaol i ‘blygu rhaglenni’ prif-ffrwd lle roedd asiantaethau statudol yn blaenoriaethu camau gweithredu a gwariant yn ardal y bartneriaeth Cymunedau’n Gyntaf.’

Gofynnodd chwythwr chwiban Cymunedau yn Gyntaf Plas Madoc am fy help gan ei bod wedi rhannu ei phryderon yn briodol â Llywodraeth Cymru ond yn hytrach na gweld camau’n cael eu cymryd yn erbyn yr unigolion euog yn sgil hynny, dioddefodd honiadau ffug yn ei herbyn. Nid tan i mi gyfeirio’r mater hwn at Swyddfa Archwilio Cymru, a chyda chefnogaeth Aelod o Blaid Cymru ac Aelod o’r Democratiaid Rhyddfrydol, ac ar ôl i Swyddfa Archwilio Cymru lunio adroddiad yn cadarnhau diffyg rheolaeth ariannol a llywodraethu sylfaenol y cymerwyd camau a arweiniodd at gyhuddo’r cydlynydd Cymunedau yn Gyntaf.

Yna cafodd honiadau ffug o natur debyg eu gwneud yn erbyn cydlynydd Cymunedau yn Gyntaf Shotton Uchaf ôl iddi chwythu’r chwiban yn erbyn Cyngor Sir y Fflint, un o’r ychydig awdurdodau lleol a oedd yn derbyn grant Cymunedau yn Gyntaf yng Nghymru ar y pryd, gan ddweud eu bod yn cymryd rheolaeth ar y rhaglenni yn anghywir ac yn dargyfeirio cyllid y tu hwnt i ardal Cymunedau yn Gyntaf. Roedd cydlynydd Cymunedau yn Gyntaf arall yn Sir y Fflint wedi ymddiswyddo o dan bwysau tebyg.

Roedd y papur a gyhoeddwyd ar y cyd yn 2011 gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, Canolfan Rhagoriaeth Adfywio Cymru a Datblygu Cymunedol Cymru, ‘Cymunedau yn Gyntaf—Ffordd Ymlaen’, yn dangos bod cynllun gwreiddiol y rhaglen yn ddiffygiol ac mai’r ddolen goll o ran cyflawni perchnogaeth gymunedol oedd diffyg gweledigaeth fwy hirdymor yn y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf a fyddai, ac rwy’n dyfynnu, yn ‘symud y tu hwnt i ddibyniaeth ar raglenni a’r Llywodraeth ac yn darparu’r dimensiwn cymunedol sy’n aml yn nod ond prin yn cael ei wireddu yn y gwaith o greu Cymru well.’

Gwrthodwyd hyn gan y Gweinidog ar y pryd a’r Ysgrifennydd Cabinet yn awr, a chyflwynodd fodel clwstwr 2012 yn lle hynny ac anwybyddu’r gwersi o Sir y Fflint, a gwnaeth y rhan fwyaf o awdurdodau lleol yn gyrff derbyn grant Cymunedau yn Gyntaf, gan alluogi gormod ohonynt i ymyrryd â chyflawniad rhaglenni a dirymu’r cymunedau eu hunain.

Ym mis Chwefror, datgelodd yr Ysgrifennydd Cabinet Carl Sargeant y byddai’r rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn dirwyn i ben fesul cam erbyn mis Mawrth 2018, ac ym mis Mehefin, dywedodd wrth y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol na fyddai’r rhaglen yn cael ei hadnewyddu, fod hanes ei gwaith yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru wedi bod yn gymysg ac nad yw’r ffigurau’n symud. Am gyfaddefiad o fethiant. A hyn holl oherwydd bod y Napoleons bach wedi methu deall bod gan ein cymunedau mwyaf ymylol asedau cymdeithasol, diwylliannol a materol, yn ogystal ag anghenion a phroblemau, a bod nodi a chrynhoi’r rhain yn gallu eu helpu i oresgyn yr her sy’n eu hwynebu, ac y dylid gweld dinasyddion a chymunedau fel cydgynhyrchwyr iechyd a llesiant yn hytrach na derbynwyr gwasanaethau yn unig.