Mae yna lawer o bethau y gallwn eu dysgu gan Cymunedau yn Gyntaf. Rwy’n credu bod methiant wedi bod yn ôl yn 2001 i sefydlu mecanwaith gwerthuso cadarn a allai fod wedi amlygu rhaglenni gwael yn llawer mwy systematig ac yn llawer cyflymach, oherwydd, oni bai bod gennych ryw drefniant monitro effeithiol, mae’n amhosibl i Lywodraeth Cymru, wedi’i leoli yng Nghaerdydd, nodi meysydd pryder hyd nes y byddant yn argyfwng.

Credaf fod rhai o’r pethau a ddigwyddodd yn ystod y rhaglenni cynnar hefyd yn dangos methiant i ddwyn cyrff cyflawni i gyfrif, oherwydd yn y pen draw, er mai rhaglen o’r gwaelod i fyny oedd hi a’i gwnâi’n ofynnol i’r gymuned lunio’r ffordd y câi gwasanaethau eu darparu, serch hynny roedd yn rhaid cael corff cyflawni yno bob amser i sicrhau bod pethau’n cael eu gwneud yn briodol a bod trefniadau llywodraethu ar waith. Nid wyf yn ymwybodol fod unrhyw un o’r cyrff cyflawni wedi cael eu dwyn i gyfrif a chael eu gorfodi i ad-dalu’r Llywodraeth ganolog lle’r aeth pethau o chwith yn ddifrifol.

Rhoddodd y newid pwyslais yn 2002 well pwrpas canolog i’r rhaglen—mynd i’r afael â chyflogadwyedd pobl a chael mwy o bobl i mewn i waith—a dylai hynny fod wedi bod yno o’r cychwyn yn ôl pob tebyg, oherwydd ni fuasai wedi atal yr holl ymyriadau meddal sydd wedi gwella lles cymunedau a gwneud pobl yn barotach yn emosiynol, yn gorfforol ac yn feddyliol i gael gwaith, ond byddai wedi rhoi’r ffocws ysgogol canolog hwnnw i chi. Rwy’n credu ei bod yn siomedig nad ydym wedi cael unrhyw werthusiad annibynnol o lwyddiant Cymunedau yn Gyntaf ers y newid pwyslais yn 2012, gan y credaf ei fod yn ei gwneud yn anos i ni wybod beth sy’n gweithio go iawn a beth nad yw’n gweithio o ran ceisio ailfywiogi cymunedau sydd angen buddsoddiad cyhoeddus i’w gwneud yn fwy cynaliadwy.

Un o’r problemau—neu nid problemau, un o’r pethau lle rwy’n anghytuno â llawer o gyd-Aelodau o bosibl yw bod ffocws daearyddol, yn fy marn i, yn bwysig iawn, gan fod rhaid i chi neilltuo’r maes rydych am ei dargedu mewn rhyw fodd, oherwydd fel arall mae bob amser yn hawdd i bobl sy’n cyflwyno rhaglenni osgoi’r problemau mwyaf heriol a mynd am yr enillion hawdd. Felly, credaf fod ffocws daearyddol yn hynod o bwysig—y dull seiliedig ar leoedd—ond mae defnyddio ardaloedd cynnyrch ehangach yn fecanwaith cyfleus, gan y ceir llinellau ar fapiau, ceir ystadegau sy’n cael eu casglu am lu o resymau, sy’n ei gwneud yn haws monitro’r cyflawniadau o ran niferoedd. Ond yn amlwg, mae ardaloedd cynnyrch ehangach yn offeryn di-fin iawn yn yr ystyr eu bod, mewn nifer o achosion, yn torri ar draws strydoedd, maent yn torri ar draws ystadau cyfan, sy’n amlwg yn cynhyrchu anghysonderau o ran anghyfiawnder. Ond rwy’n credu nad oedd rhaglenni Cymunedau yn Gyntaf yn mynd ati’n ddigon creadigol i ddod o hyd i ffyrdd y gallent oresgyn hynny drwy ymgysylltu â rhaglenni eraill a fyddai’n eu galluogi i gynorthwyo unigolion a oedd angen cymorth ond nad oeddent yn y dalgylch, ac rwy’n falch fod hwnnw’n argymhelliad a ddaeth o’n hadroddiad.

Nid oes unrhyw un o’r rhaglenni adfywio hyn yn mynd i bara am byth, ac rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn fod pobl wedi cydnabod hynny o’r cychwyn, gan mai holl bwynt y rhaglenni hyn yw treialu ffyrdd arloesol o weithio gyda materion cymhleth iawn yn ymwneud â thlodi. Mae’n wirioneddol gymhleth ac roedd angen inni gadw hyn mewn cof bob amser ar gyfer llywio ac ail-lunio gwasanaethau statudol fel y gallem eu cyflawni’n well, ac rwy’n pryderu, os yw pob Gweinidog yn gyfrifol am drechu tlodi, na fydd yn gyfrifoldeb i neb yn y pen draw. Felly, rwy’n teimlo bod angen rheoli’r broses o’i ddirwyn i ben yn gadarn er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol, sef y cyrff cyflawni at ei gilydd, yn mynd ati o ddifrif i ddadansoddi beth yw’r agweddau ar y rhaglen sydd wedi bod yn hynod lwyddiannus ac sydd angen eu hymgorffori yn eu rhaglenni cyflawni prif ffrwd, oherwydd, fel arall, rwy’n teimlo y gallai holl wersi a chyflawniadau Cymunedau yn Gyntaf fynd ar goll.