Eleni yw canmlwyddiant trydedd brwydr Ypres. Mae'r frwydr ofnadwy hon wedi tyfu'n symbol o'r erchyllterau sy'n gysylltiedig â'r rhyfel byd cyntaf. Caiff ei hadnabod yn aml yn ôl enw'r pentref lle y digwyddodd, Passchendaele. Er nad oes neb ar ôl yn fyw heddiw a wasanaethodd yn yr hyn a elwid yn 'rhyfel i roi diwedd ar bob rhyfel', mae'n ein hatgoffa o'r ddyled enfawr sydd arnom i'r rhai sy'n gwasanaethu ac sydd wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog. Amcangyfrifir y gallai fod cynifer â 230,000 o gyn-filwyr yng Nghymru'n unig.

Yn anffodus, mewn rhai achosion, mae'n amlwg nad ydym yn darparu gofal a chymorth haeddiannol i'n cyn-filwyr. Mae gadael y lluoedd arfog ar ôl cyfnod hir o wasanaeth yn creu llawer o heriau. Yn aml, mae'n golygu gorfod adleoli, dod o hyd i gartref newydd, gwaith newydd a newid ffordd o fyw—a newid enfawr yn y ffordd o fyw mewn rhai achosion. Fodd bynnag, fel y mae'r adroddiad hwn yn amlygu, gall gwasanaethau i gymuned ein lluoedd arfog fod yn anghyson. Canlyniad uniongyrchol diffyg ymwybyddiaeth ynglŷn ag ystyr cyfamod y lluoedd arfog o'i weithredu'n ymarferol yw hyn.

Credaf fod angen comisiynydd y lluoedd arfog yng Nghymru i gydlynu a darparu'r gefnogaeth y mae ein cyn-filwyr yn ei haeddu gan sefydliadau'r sector cyhoeddus. Byddai'r comisiynydd hwn yn gwella gwaith llinell gymorth y Porth Cyn-filwyr sy'n cael ei sefydlu yn Nantgarw, i ddarparu gwasanaeth newydd 24 awr y dydd i gyn-filwyr y lluoedd arfog ledled y Deyrnas Unedig sy'n dychwelyd at fywyd sifil. Yn aml, mae gwasanaethau tai ac iechyd a gwasanaethau eraill wedi methu diwallu eu hanghenion, a gall hyn arwain at ynysu cymdeithasol a llai o iechyd a llesiant hefyd.

Mae tai diogel yn hanfodol ar gyfer cyn-filwyr wrth iddynt ddychwelyd at fywyd sifil. Ceir nifer o gynlluniau yng Nghymru sy'n cydnabod hyn. Ar yr ochr hon i'r Siambr, rydym yn credu y dylid darparu tai priodol yn gyflym a chynnal asesiad o anghenion cyn-filwyr cyn gynted â phosibl ac ar gam cynnar. Gallai hyn fod yn sail ar gyfer darparu gwasanaethau a darparu tystiolaeth gadarn i gau unrhyw fylchau yn y ddarpariaeth. Mae nifer o gyn-filwyr yn mynd yn ddigartref oherwydd anallu i ddod i delerau â'u profiadau trawmatig, i'r graddau eu bod yn tarfu ar dasgau bob dydd.

Mae anhwylder straen wedi trawma yn anhwylder gorbryder a achosir gan brofiad o ddigwyddiadau trallodus—yn ystod rhyfel ac ynddi. Mewn rhai achosion, gall arwain at gynnydd mewn camddefnydd o alcohol a chyffuriau. Mae angen cydnabod symptomau salwch meddwl yn gynnar, ac mae angen mwy o gymorth yn y maes hwn hefyd. Yn ddiweddar, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru arian ychwanegol i sicrhau cynnydd o 50 y cant yn nifer y sesiynau gan seiciatryddion ymgynghorol—mae hyn yn newyddion da iawn. Mae'n hanfodol fod yr arian ychwanegol hwn yn cael ei ddefnyddio i ddatblygu gwelliannau i'r gwasanaeth ledled Cymru. Ni ddylid gadael unrhyw gyn-filwr sydd angen cymorth arbenigol i ddihoeni ar restr aros.

Gall addysg plant y lluoedd arfog hefyd ddioddef oherwydd tarfu ar ffordd o fyw. Nid yw'r grant amddifadedd disgyblion ond ar gael i'r plant sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim. Ddirprwy Lywydd, nid yw'r rhan fwyaf o blant aelodau'r lluoedd arfog yn bodloni'r meini prawf hyn. Yn Lloegr, ceir premiwm disgybl lluoedd arfog o £300,000 y plentyn, sy'n daladwy'n uniongyrchol i ysgolion. Nid oes unrhyw bremiwm o'r fath yn bodoli yng Nghymru, gan adael plant i aelodau o'r lluoedd arfog yma dan anfantais o'i gymharu â'r rheini sy'n byw yn Lloegr. Dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno premiwm disgybl lluoedd arfog i fynd i'r afael â hyn.

Ddirprwy Lywydd, rwyf wedi cael profiad personol o hyn mewn bywyd: y lluoedd arfog, maent yno i wneud yr aberth eithaf ar ran y genedl. Ac nid i'r genedl hon yn unig y maent yn ei gwneud; cânt eu gwneud yn fyd-eang. Rwy'n enghraifft bersonol o hyn. Yn 1947, pan rannwyd India, swyddogion yr awyrlu brenhinol, y mae fy nheulu yn ddyledus iddynt am weddill ein plant a'n hwyrion—hwy a'n hedfanodd o Delhi i Peshawar, gyda fy mam a fy nhad a thri o blant, yn waglaw. Dyna oedd senario'r ail ryfel byd mewn gwirionedd, ac rwy'n credu—. Mae'r awyrlu brenhinol wedi rhoi, nid yn unig i'r wlad hon, ond i'r byd yn gyfan. Nid yw ein lluoedd arfog erioed wedi ein siomi. Rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn cydnabod hyn trwy bleidleisio o blaid y cynnig hwn heddiw. Diolch.