Diolch yn fawr, Llywydd. Rydw i'n falch iawn i gael cyflwyno dadl Plaid Cymru heddiw yn enw Rhun ap Iorwerth. Mae'r ddadl yn mynd i'r afael ag un o brif faterion cymdeithasol, economaidd a diwylliannol ein cyfnod, sef allfudo pobl ifanc o nifer o'n hardaloedd a'n cymunedau ni, a nifer y cymunedau ledled Cymru sydd yn dioddef oherwydd yr allfudo hynny. Nawr, yn aml mae'r dystiolaeth sy'n cael ei defnyddio wrth drafod y pwnc yma yn anecdotaidd, ond mae ffigurau'r Llywodraeth ei hun yn rhoi darlun digalon o wirionedd y sefyllfa mewn rhai awdurdodau yng Nghymru. Hoffwn i edrych ar rai o'r awdurdodau hynny—rhai yr ydw i yn eu cynrychioli hefyd.

So, pe baech yn edrych ar Ynys Môn, Gwynedd, Ceredigion a Chaerfyrddin—hynny yw, y rhan o Gymru rŷm ni wedi bod yn brwydo drosto o ran 'Arfor', sef y cysyniad o uno'r awdurdodau gyda'i gilydd er mwyn gweithredu yn economaidd—dros y degawd diwethaf, mae yna 117,000 o bobl ifanc rhwng 15 a 29 wedi gadael ardaloedd yr awdurdodau lleol hynny, sy'n gyfatebol i dros 55 o'r holl allfudiad ar gyfer pob oedran. Felly, mae dros hanner y bobl sydd wedi gadael yr awdurdodau arfordirol hynny yng ngorllewin Cymru—mae hanner y bobl sydd wedi gadael yn bobl ifanc, ac mae hynny yn dros 100,000 ohonyn nhw. Fedrwn ni ddim fforddio colli siwt cymaint o bobl o'n hardaloedd gorllewinol ni, ardaloedd cefn gwlad, ac ardaloedd Cymraeg eu hiaith, a hefyd dal i rannu breuddwyd o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg. Mae'n amlwg bod yna angen i fynd i'r afael â'r broblem yma. 

Os edrychwn ni ar Geredigion ei hunan, Llywydd—yr ardal yr ŷch chi'n ei chynrychioli yn uniongyrchol, a finnau yn rhanbarthol—mae'r sefyllfa, os rhywbeth, yn fwy digalon. Mae'n ardal a chymuned, sir, gyda dwy brifysgol ynddi hi, wrth gwrs, ond fe wnaeth 3,670 o bobl ifanc adael y sir mewn un flwyddyn yn unig, sef 2015 i 2016. Os edrychwch chi ar ffigurau poblogaeth y cyfrifiad diwethaf, mae hynny yn cyfateb i bron 20 y cant o'r holl boblogaeth o bobl ifanc rhwng 15 a 29 oed yn gadael sir Ceredigion. Mae hynny yn brain drain go iawn o'r sir honno. Yn syml, mae un o bump o bobl ifanc Ceredigion yn gadael y sir bob blwyddyn yn ôl yr arolwg sbot yna, gyda nifer ohonyn nhw, wrth gwrs, ddim yn dychwelyd oni bai eu bod nhw'n ymddeol ar ôl gweithio rhywle tu fas i'r sir.

Nawr, mae effaith ar yr iaith Gymraeg yn rhywbeth y medrwn ni ei ddirnad, yn naturiol, ond mae e hefyd i'w weld yn y ffigurau ers cyfrifiad 1991. Mae nifer y siaradwyr Cymraeg fel cyfartaledd yn y pedair sir yr ydw i wedi sôn amdanyn nhw yn y gorllewin wedi cwympo ymhob un: yn Ynys Môn, o 62 y cant i 57 y cant; yng Ngwynedd, o 72 y cant i 65 y cant; yng Ngheredigion, o 59 y cant i o dan hanner poblogaeth Ceredigion, wrth gwrs—47 y cant; ac yn sir Gâr, y cwymp mwyaf andwyol, rydw i'n meddwl, sef y cwymp o 55 y cant i 44 y cant. Dyna le mae'r iaith yn dechrau peidio â bod yn iaith frodorol, iaith gynhenid, iaith gymunedol.

Nawr, yn adroddiad 'Y Gymraeg yn Sir Gâr', a gyhoeddwyd yn 2014, fe ddilynwyd dirywiad cyson yr iaith Gymraeg ers canol yr ugeinfed canrif, ac fe ddangoswyd yn glir fod allfudiad pobl ifanc o'r sir, o sir Gâr, wedi iddynt adael yr ysgol wedi arwain yn uniongyrchol at ddirywiad y Gymraeg. Adroddiad wedi'i baratoi gan y cyngor sir ei hunan oedd hwn. Yn sir Gâr, er enghraifft, yn ôl cyfrifiad 2001, roedd nifer y trigolion tair i 15 oed yn rhyw 28,000, ond erbyn cyfrifiad 2011, roedd y nifer wedi cwympo gan dros 10,000 o bobl. Felly, mewn blwyddyn—mae bron 1,000 o bobl ifanc yn gadael sir Gâr, mewn un cyfnod cyfrifiad, bob blwyddyn.

Mae'n amlwg, felly, fod nifer sylweddol ein pobl ifanc ni yn gadael y siroedd yma yn y gorllewin, a bod y dirywiad yr ŷm ni'n ei weld yng nghanran siaradwyr Cymraeg wedi bod yn batrwm cyson dros nifer o ddegawdau, ac yn rhannol gyfrifol am y cwymp sydd yn yr iaith Gymraeg.