Part of the debate – Senedd Cymru am 3:51 pm ar 19 Medi 2018.
Un mlynedd ar ddeg yn ôl safwn ar risiau'r Senedd i gyflwyno deiseb i Dafydd Elis-Thomas, y Llywydd ar y pryd, o blaid deddf i hyrwyddo cerdded a beicio. A ddegawd wedyn, mae gennym ddeddf a rhaid imi ddweud, er mawr glod i Ysgrifennydd y Cabinet, mae gennym y talp gwirioneddol sylweddol cyntaf o arian y tu ôl iddo. Ac rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru yn haeddu clod go iawn am hynny. Ond gadewch inni fod yn onest am hyn. Yr hyn rwy'n ei gael yn fwyaf digalon am yr ymchwiliad hwn—a chawsom dystiolaeth dda, ac mae'n adroddiad purion—yw mai'r un pethau sydd wedi bod yn codi dro ar ôl tro dros y degawd neu fwy y bûm yn rhan o'r ddadl hon. Rydym yn cydnabod beth sydd angen ei newid, ond nid ydym yn gwthio newid ar y lefel sylfaenol. Un mlynedd ar ddeg yn ôl, newidiais fy ail gar a phrynu beic. Nid oeddwn wedi bod ar gefn beic er pan oeddwn yn fy arddegau, ac roedd y profiad o feicio yng Nghaerdydd ar y pryd o gymharu â nawr yn wahanol iawn. Roedd yn beth go ecsentrig i'w wneud 11 mlynedd yn ôl; bellach mae'n beth prif ffrwd i'w wneud. Mae beicio yn Llanelli yn awr fel yr oedd yng Nghaerdydd 11 mlynedd yn ôl—mae mynd ar hyd prif strydoedd y dref ar gefn beic yn beth go ecsentrig i'w wneud; nid wyf yn gweld llawer o rai eraill yn ei wneud. Rwy'n gweld eraill ar lwybrau di-draffig o amgylch y dref, ond nid fel dull bob dydd o deithio. Ond mae Caerdydd, rwy'n credu, yn dangos y gallwch greu momentwm a newid trwy fàs critigol, ac mae hynny'n digwydd yn organig, nid oherwydd y pethau y mae'r Llywodraeth a'r Cyngor wedi'u gwneud at ei gilydd, ond oherwydd bod momentwm y tu ôl iddo.
Ond yr hyn a welais o brofiad personol yw mai'r manylion sy'n bwysig mewn gwirionedd, ac mae angen inni ystyried hyn o safbwynt rhywun na fyddai fel arfer yn beicio. Dyna'r broblem gyda'r ddadl hon, a dyna'r perygl o wneud Geraint Thomas yn esiampl. Nid pobl nodweddiadol yw'r rhain. Pencampwyr elitaidd yw'r rhain sy'n gwneud ymdrechion gorchestol i gyflawni tasgau anferthol. Ac mewn gwirionedd, dylem fod yn gweld hyn drwy brism fy mam a fi a fy mhlant, a'r pethau bach sy'n gwneud cymaint o wahaniaeth. A yw ymyl y palmant yn gostwng yn y man cywir? A oes arwydd yn dangos i chi ble i fynd? A ydych chi'n teimlo'n ddiogel a chyfforddus? A dyna lle rydym yn methu.
A rhaid imi ddweud fy mod wedi teimlo'n eithaf digalon wrth ddarllen ymateb y Llywodraeth i'r adroddiad, gan ei fod yn adroddiad heriol, ond mae'r ymateb a gyflwynwyd gan swyddogion yn gwneud i chi feddwl eu bod yn gwneud hyn i gyd, eu bod wedi concro'r peth. A gwyddom o'r dystiolaeth a gawsom nad ydynt yn gwneud hyn i gyd; nid ydym wedi'i goncro. Cam cyntaf newid yw cydnabod lle rydych yn methu, ac nid oes unrhyw gywilydd yn hynny. Mae hon yn agenda heriol iawn o newid diwylliannol. Gallwn gynhyrchu strategaethau yr ydym yn eu hoffi—gwyddom o lyfrau ar reoli fod diwylliant yn bwyta strategaeth i frecwast, ac mae hynny'n wir yn yr achos yma. Clywsom y dystiolaeth fanwl am arferion peirianneg, am swyddogion cynllunio awdurdodau lleol a'u hagweddau, eu rhagdybiaethau. Dyma'r pethau y mae angen inni eu newid a'r hyn rwy'n poeni yn ei gylch, ar ôl gweld Llywodraeth, yw nad yw'r capasiti yno, nid yw'r arbenigedd yno, nid yw'r cyrff yno i wneud i hyn ddigwydd. Oherwydd rhaid inni gael y manylion yn iawn.
Credaf fod trosglwyddo peth o'r cyfrifoldeb i Trafnidiaeth Cymru am hyn yn galonogol, cyhyd â bod y cylch gwaith ganddynt, a'r capasiti i'w wneud. Ac rwy'n poeni am yr arian a ddyrannwn ar hyn o bryd—pa mor dda y caiff ei wario, ar sail y dystiolaeth a gawsom—oherwydd mae'n iawn i awdurdod lleol gyflwyno cynllun, ond os nad yw'n cydymffurfio'n fanwl â'r canllawiau cynllunio da iawn a luniodd Phil Jones ar ran Llywodraeth Cymru, nid yw'n mynd i weithio—mae'n wastraff arian. Rwyf o blaid dyblu'r arian, ond os na chawn y pethau sylfaenol yn iawn, mae'n wastraff arian, a dyna ble y credaf fod angen i'r Llywodraeth ganolbwyntio yma. Nid yw cael dadleuon a chyflwyno datganiadau lefel uchel yn unig yn ddigon da. Rhaid cael trylwyredd, rhaid cael ffocws, rhaid cael her—ohoni ei hun ac ymysg yr holl wahanol bartneriaid—er mwyn cael y manylion yn iawn, oherwydd mae'n anodd ond mae'n bosibl ei wneud. Rwy'n annog y Gweinidog yn gryf i ystyried sut y gall newid sylweddol ar y lefel weithredol honno ddigwydd.
Oherwydd, wrth gwrs, paradocs hyn yw nad sôn am bolisi trafnidiaeth a wnawn mewn gwirionedd; polisi iechyd yw hwn. Mae'n bolisi iechyd y gofynnwn i beirianwyr priffyrdd ei ddarparu. Ac nid yw peirianwyr priffyrdd yn ei ddeall. Maent wedi'u hyfforddi i ddarparu ar gyfer gwneud i geir yn symud yn gyflymach, ac yn aml, nid ydynt yn deall. Nid yw'n fai arnynt hwy. Rhaid inni eu helpu, rhaid inni eu hyfforddi, rhaid inni roi gallu iddynt. Ble mae rôl Iechyd Cyhoeddus Cymru yn hyn? Roeddwn yn credu bod y dystiolaeth a gawsom gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn wirioneddol wael. Maent yn ardderchog am gynhyrchu'r strategaethau sy'n dangos y manteision i iechyd y cyhoedd, ond mae angen iddynt ddod i'r cyfarfodydd hyn i herio, fel y maent yn herio ar ysmygu. Mae angen iddynt wthio'r awdurdodau i wneud yn well?
Gallwn siarad am beth amser ar hyn, Ddirprwy Lywydd, ond yn naturiol, ni allaf wneud hynny. Ond gadewch i mi orffen drwy ddweud rhywbeth am uchelgais. Roeddem yn dweud yn y Ddeddf ein bod yn anelu at
'sicrhau mai cyfuniad o gerdded a beicio yw'r ffordd fwyaf naturiol a normal o symud o le i le.'
Ac eto targed y cynllun gweithredu ar deithio llesol yw cael 10 y cant o bobl i feicio unwaith yr wythnos. Nawr, pan feddyliwch am y targedau sydd gennym ar gyfer ynni adnewyddadwy, sy'n dod yn berthnasol i bob pwrpas mewn penderfyniadau cynllunio—ystyriaethau perthnasol—mae'r rheini'n dargedau heriol. Meddyliwch am y targedau sydd gennym ar ailgylchu—mae'r rheini'n dargedau heriol. Mae gennym lefel uchel o uchelgais yma a'n targed yw cael 10 y cant o bobl i feicio unwaith yr wythnos. Nid yw hynny'n mynd i gyflawni'r uchelgais a nodwyd gennym. Felly, nid oes gennym ddigon o uchelgais, nid ydym yn ddigon trylwyr a gonest ynglŷn â'n sefyllfa, nid oes gennym sgiliau a chapasiti ar lefel leol i fwrw ymlaen â hyn, ac a dweud y gwir, rwy'n dechrau diflasu ar drafod hyn. Rydym i gyd yn cytuno bod angen iddo ddigwydd. Mae yna fwlch rhwng hynny a gwneud iddo ddigwydd. Rhaid inni wella ein perfformiad.