O sôn am Abaty Nedd, rwy'n amlwg yn falch o weld y cyfeiriad at Fforwm Addoldai Cymru. Cyfeiriasoch at hyn a'r dreftadaeth anhygoel sydd gennym ni gyda chapeli. Rwy'n credu bod rhywbeth fel un yr wythnos yn cael ei agor yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg—5,000 neu fwy o fannau addoli. Un o arwyddion mawr o gynnydd y ffydd Gristnogol efengylaidd, ac mae'n rhywbeth y dylem ni fod yn falch ohono. Yn amlwg, nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn teimlo ymlyniad i'r math hwnnw o Gristnogaeth werinol mwyach, ond roedd yn bwysig iawn, iawn.

Ac a gaf i gymeradwyo, nawr nad wyf yn gwasanaethu ardal Castell-nedd—bu fy mywyd gwleidyddol i yma yng Nghanol De Cymru—y prosiect tirweddau ffydd, sy'n cael ei redeg gan Esgobaeth Llandaf rwy'n credu, a ddylai fod yn amlwg yn hyn o beth, ac am eu partneriaeth â sefydliadau eraill fel Sefydliad Coleridge yng Nghymru? Rwy'n credu bod hynny'n dangos y dychymyg sydd ei wir angen arnom ni. Mae'n bwysig iawn, iawn ein bod yn dilyn nod eu prosiect i hyrwyddo Cymru fel lle rhyngwladol pwysig i ddarganfod treftadaeth ffydd a chredoau, ac fe allem ni gymhwyso hynny yn y meysydd eraill o ddiddordeb hanesyddol a diwylliannol.

Rwy'n credu mai'r peth allweddol yn hyn o beth yw sut yr ydym ni'n defnyddio mannau addoli rhestredig er mwyn eu cynnal nhw. Ac mae gwir angen canfod defnydd i'r rhai mwyaf godidog, ac efallai y gallai'r defnydd hwnnw amrywio o oriel—un draddodiadol—ond gallai fod yn dŷ bwyta, gallai fod yn ganolfan gymunedol o ryw fath; amrywiaeth o bethau. Ac mae angen inni warchod yr adeiladau hynny, ond mae angen inni eu defnyddio, ac rwy'n credu bod hynny'n allweddol.

Roeddwn yn falch eich bod wedi cyfeirio at Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016, sydd wrth gwrs yn ceisio dynodi a gwarchod ystod gyfan o safleoedd hanesyddol pwysig. Mae llawer o'r rhain bellach yn cael eu datgelu gan dechnegau mapio newydd a ffotograffiaeth o'r awyr, yn enwedig y rheini sy'n perthyn i'r cyfnod canoloesol cynnar, oes yr haearn, a hyd yn oed yr oes Neolithig. Rydym yn darganfod nifer rhyfeddol o safleoedd, a bydd llawer ohonynt yn sicr o arwyddocâd rhyngwladol, o bosib, oherwydd cryfder y diwylliannau cynnar hynny yn y rhan hon o orllewin Ewrop ar hyd yr arfordir. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, iawn, ein bod yn cefnogi pobl, tirfeddianwyr yn arbennig a'r cynghorau lleol, lle bynnag y mae'r safleoedd hyn, a'u diogelu ac yna, yn amlwg, eu dehongli, oherwydd bydd rhai ohonynt yn sicr yn dod i'r amlwg fel safleoedd o'r pwysigrwydd mwyaf.

A gaf i orffen gan ddod i gasgliad ynghylch marchnata a thwristiaeth? Fel y dywed y ddogfen, yn ymarferol mae'n ddiwydiant gwerth £1 biliwn yng Nghymru, a chredaf eich bod yn iawn i sôn am y potensial economaidd a'r angen i ni gael gweledigaeth ar gyfer Cymru. Rwy'n falch bod cestyll yn cael eu crybwyll, oherwydd mae'n hawdd i ni weld hyn fel math o orthrwm Eingl-Normanaidd ar Gymru, ond yr ochr arall o ddehongli hynny oedd y buddsoddiad milwrol oedd ei angen i reoli'r ardal honno, ac mae'n ganmoliaeth ryfeddol mewn ffordd ryfedd.

Ond os ydym yn edrych ar Gastell Conwy, er enghraifft, mae ganddo, rwy'n credu, yr hawl fwyaf digamsyniol i fod yn uchafbwynt y gwaith o adeiladu cestyll, ac mae'r adeilad yn ddelfrydol fel castell caerog ar gyfer ei ardal ddaearyddol ac ar gyfer—yn yr achos hwnnw— diben gwleidyddol creulon. Mae'n bwysig pan fydd pobl yn dod i Brydain i ymweld â chestyll eu bod yn sylweddoli os ydynt eisiau gweld sut mae castell caerog yn gweithio—ac mae wedi ei gadw bron yn berffaith; nid adfail mohono, mae fel y cafodd ei adeiladu, fwy neu lai—mae angen iddyn nhw fynd i Gonwy.

Ac a gaf i orffen drwy ddweud y credaf fod technoleg fodern yn faes allweddol yn hyn o beth a bod sgiliau yn bwysig iawn? Hoffwn glywed yn benodol am unrhyw beth y byddwch yn ei wneud yn y maes digidol, dehongli diwylliannol ac o ran adnoddau. Mae gan Lywodraeth y DU brosiect digidol, diwylliannol penodol. Rwy'n siŵr ein bod yn gwneud rhywbeth tebyg, ond byddai ychydig mwy o wybodaeth ynglŷn â hynny yn bwysig, oherwydd gall pobl weld hynny yng Ngogledd America, Awstralia, neu ble bynnag arall, a phan maen nhw'n cynllunio eu taith, gallant gael gwybod am, ac yna gael ymweliad rhithwir â Chastell Conwy, ac yna dod i'w weld fel y mae'n bodoli. Ond byddwn yn gweithio'n adeiladol yn y maes pwysig iawn hwn i sicrhau bod Cymru yn cael y gwerth mwyaf posib ar gyfer ei dinasyddion ei hun, i ni i gyd, ond hefyd i'r rhai sy'n ymweld â ni.