Hoffwn ddechrau gyda'r gwelliant. Fe gymeraf i'r ail un yn gyntaf. Mae'n rhyfeddol sut y gallai unrhyw un ddarllen yr adroddiad hwn a meddwl bod atebion ledled y DU yn mynd i fynd i'r afael â materion penodol Cymru yn yr adroddiad hwn. Y mae y math o welliant sy'n edrych fel ei fod wedi'i gyflwyno gan rywun sydd heb drafferthu hyd yn oed i ddarllen yr adroddiad, ac ni ddywedaf ddim mwy am hynny.

Nid yw'r gwelliant cyntaf yn ychwanegu dim at y cynnig. Wrth gwrs, ceir agenda DU ar ddiwygio carchardai, ond mae'n agenda o danariannu, gorlenwi a storio mewn warws nad yw'n werth ei nodi hyd yn oed y tu allan i'r cyd-destun dadlau dros Gymru i wneud pethau'n wahanol.

Rwy'n croesawu'r adroddiad amserol hwn gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru. Mae'n anodd credu ein bod ni'n dal yn cael y ddadl hon ynghylch a ddylai Cymru gael rheolaeth dros ei system cyfiawnder troseddol ei hun. Nid yn unig hynny, ond y mae sefydliad San Steffan yn parhau i gredu bod carchardai enfawr yn dda ar gyfer carcharorion yn ogystal ag ar gyfer datblygu economaidd pan nad yw'r naill na'r llall yn wir. Ceir casgliadau amlwg y gellir eu tynnu o'r adroddiad hwn. Mae peidio â chael unrhyw reolaeth dros gyfiawnder troseddol wedi arwain at sefyllfa lle mae San Steffan yn gweld Cymru yn fewnforiwr net o garcharorion. Ar yr un pryd, nid oes gennym y cyfleusterau i sicrhau y gall carcharorion o Gymru dreulio'u tymor yn y carchar yn agosach at adref a chael eu hadsefydlu'n briodol. Mae peidio â chael unrhyw reolaeth hefyd yn golygu nad yw San Steffan yn cydnabod anghenion Cymru. Roedd yn rhaid cael gafael ar yr holl ddata a gasglwyd ar gyfer yr adroddiad drwy geisiadau rhyddid gwybodaeth. Onid yw hynny'n dweud y cyfan?

Nid yw anghenion iaith Gymraeg, sydd yn amlwg yn hanfodol i adsefydlu, yn cael eu cydnabod yn aml, heb sôn am ddarparu ar eu cyfer pan nad yw'r rhai sy'n gyfrifol am gasglu'r data yn gwybod neu'n malio faint o garcharorion sy'n siaradwyr Cymraeg. Mae San Steffan wedi cael 11 mlynedd ers i'r Pwyllgor Materion Cymreig ofyn i'r Weinyddiaeth Gyfiawnder gasglu a chyhoeddi'r wybodaeth hon, a dim byd o hyd. Tybed pam.

Mae sefydliad y carchardai presennol yn gwahaniaethu yn erbyn menywod Cymru, a dwi wedi gwneud y pwynt hwn droeon. Anfonir menywod ymhellach i ffwrdd. Byddant yn cael eu gwahanu oddi wrth eu plant am gyfnod hirach. Byddant yn fwy tebygol o aildroseddu a byddant yn methu cael y cymorth y mae arnynt ei angen pan fyddant yn dychwelyd adref. Mae'r adroddiad hwn hefyd yn dangos bod 75 y cant o fenywod sy'n cael dedfrydau o garchar yng Nghymru yn cael dedfryd o lai na chwe mis am drosedd di-drais. Mae hyn yn dangos nad yw'r rhan fwyaf o fenywod yn bobl beryglus, ac eto rydym ni'n gosod cosb fwy difrifol ar droseddwyr sy'n fenywod a'u gosod mewn amgylchedd yn bell i ffwrdd sy'n gwneud adsefydlu yn llawer mwy heriol.

Gallwn hefyd weld bod y carcharorion sydd yn aros yng Nghymru ac yn agosach at deulu— unwaith eto, yn hollbwysig er mwyn atal aildroseddu—yn wynebu amgylchedd lle ceir y niferoedd uchaf erioed o achosion o hunan-niwed ac ymosod. Mae hyn er gwaetha'r ffaith nad yw un o'r carchardai dan sylw yn garchar categori A, lle y byddem yn disgwyl gweld y carcharorion mwy peryglus a threisgar yn cael eu cadw. Mae hyn yn dweud wrthyf bod gennym ormod o bobl yn y carchar sydd â phroblemau iechyd meddwl difrifol. A ddylai pob un fod yn y carchar? Rwy'n amau hynny'n fawr iawn. A yw hyn yn gysylltiedig â chwestiwn ansawdd rheoli carchar? Wel, ar ôl nodi cyfanswm o 212 o argymhellion o fewn ei harolygiadau blaenorol yng Nghymru, roedd canfyddiadau diweddaraf Arolygiaeth Carchardai ei Mawrhydi yn adrodd mai dim ond 77 sydd wedi'u cyflawni'n llawn. Pam y byddai rheolwyr yn trafferthu i weithredu'r argymhellion hyn beth bynnag? Nid yw fel pe bai unrhyw un o'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn trafferthu i gadw golwg. Nid oes neb yn gwylio.

Tybiaf mai'r rheswm pam mae San Steffan wedi gwrthsefyll datganoli'r system cyfiawnder troseddol cyhyd yw oherwydd eu bod y wir yn credu y gallant wneud y gwaith yn well, neu efallai eu bod yn ofni y byddai Cymru yn gwneud rhywbeth gwahanol ac yn canolbwyntio ar adsefydlu a lleihau cyfraddau aildroseddu, sef yr hyn y credaf i y byddai'r rhan fwyaf ohonom yn y Siambr hon ac yn ein gwlad eisiau ei weld.

Ond ofer yw dim ond beio San Steffan pan fod gennym Brif Weinidog sydd wedi bod yn amwys ar y gorau ynglŷn â chymryd cyfrifoldeb am y system cyfiawnder troseddol ac ymateb cychwynnol ei Lywodraeth i garchar Port Talbot oedd trafod y pris ar gyfer y tir sydd ei angen gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder. A hoffwn dalu teyrnged i'r holl ymgyrchwyr hynny am eu buddugoliaeth yn hynny o beth. Mae'n dal yn wir bod gennym Lywodraeth y mae ei greddf yn erbyn cymryd cyfrifoldeb. Fel cyn swyddog prawf, fe wn mai'r cam cyntaf wrth adsefydlu yw eich bod yn gorfod cymryd cyfrifoldeb drosoch eich hun. Mae angen i Lywodraeth Cymru ddechrau ei hadsefydlu ei hun a cheisio a chymryd y cyfrifoldeb fel y gellir cywiro'r anghyfiawnder a amlygir yn yr adroddiad hwn.