'Dyma agwedd ar 'bersonoliaeth Cymru' y gellir colli golwg arni wrth ystyried y wlad yn ddim ond rhan o Ranbarth Ucheldir Prydain. Wyneba Cymru wastadeddau Lloegr tua'r dwyrain, ond wyneba hefyd lwybrau'r môr tua'r gorllewin. Derbyniodd bobl a dylanwadau o'r naill gyfeiriad a'r llall, a bu'r cydadwaith rhwng yr hyn a ddaeth dros dir a'r hyn a ddaeth dros fôr yn thema gyffrous yn hanes cynnar Cymru.'

Ac rwy'n cytuno'n llwyr. Ym mis Mehefin 2017, pan oedd Dŵr Cymru yn gwneud gwaith gwella ar safle yn Llanfaethlu, canfu archeolegwyr yn gweithio ar ran Dŵr Cymru dystiolaeth o weithgaredd cynhanesyddol yn dyddio'n ôl oddeutu 4,000 i 6,000 o flynyddoedd. Roedd offer fflint ymysg y canfyddiadau. Gellir ffurfio fflint llawn silica yn offer o amryw fathau, er enghraifft y cyllyll a'r bwyelli y soniais amdanynt. Roedd y safle hwn hefyd yn cynnwys bwyd wedi llosgi, megis cnau a hadau eraill, a fydd yn galluogi arbenigwyr i ddyddio'r safle gan ddefnyddio radiocarbon ac ail-lunio'r deiet Neolithig.

Yn ogystal, ar Ynys Môn, gallwch weld y twmpath yn y gelli dywyll a elwir yn Bryn Celli Ddu, a dywed Cadw am yr heneb hon ei bod yn ymddangos iddi gael ei dechrau yn y cyfnod Neolithig diweddar, tua 5,000 o flynyddoedd yn ôl, fel clostir defodol. Mae Cadw hefyd yn nodi bod beddau cyntedd wedi disodli'r meingylch yn ddiweddarach yn y cyfnod Neolithig—math o heneb a welir yn aml o gwmpas arfordiroedd Môr Iwerddon ac mor bell i ffwrdd â Llydaw. Gwir wychder y feddrod hon yw ei bod wedi'i hadeiladu mor fanwl gywir fel ei bod wedi'i halinio'n berffaith gyda'r haul yn gwawrio ar hirddydd haf. Mae'r haul yn treiddio i lawr i mewn i'r siambr gladdu fewnol. Arweiniodd gwaith cloddio yno at ddarganfod 10 enghraifft o gerfiadau craig yn ogystal â chrochenwaith ac offer fflint. Yn rhyfeddol, mae hanes y safle'n mynd yn ôl hyd yn oed ymhellach gan fod ôl tyllau pyst yn y meingylch wedi'u dyddio drwy ddefnyddio carbon yn ôl i'r cyfnod Mesolithig. Ac mae'n dangos ein bod yn dysgu pethau o'r newydd yn gyson am y safleoedd hyn ac yn darganfod safleoedd eraill.

Safle arall o ddiddordeb arbennig i mi yw'r fryngaer yng Nghaerau, Caerdydd. Roedd hon yn arfer bod yn un o'r prif ganolfannau grym yn rhanbarth Caerdydd cyn y goresgyniad Rhufeinig, ac yn un o'r prif ganolfannau am filoedd lawer o flynyddoedd. Daeth plentyn chwech oed o hyd i grochenwaith a phennau saethau yno, a daeth yn amlwg fod Caerau'n gartref i gymuned bwerus ers o leiaf 3,600 BC. Canfuwyd pennau saethau eraill a oedd wedi torri, ar ôl cael eu defnyddio mae'n debyg, a chafwyd hyd i arfau eraill, a ddangosai fod brwydr bwysig wedi digwydd yno tua 5,000 o flynyddoedd yn ôl. Ac mae'r olion hyn o weithgarwch yn mynd yn ôl lawer yn gynharach nag y credem yn flaenorol. Ac mae'n fy rhyfeddu—plentyn allan yno'n sydyn yn dod o hyd i'r darganfyddiadau rhyfeddol hyn a chanddo'r dealltwriaeth wedyn i ofyn yn eu cylch a'u bod wedyn yn dod i sylw'r amrywiol arbenigwyr. Dyma sy'n wych am y prosiect penodol hwnnw yn fy marn i, ac fe siaradaf ychydig am hynny mewn eiliad, gan ddangos unwaith eto ein bod yn cael ein harwain, gyda darganfyddiadau cyson, at ddehongliadau newydd o'r safleoedd hyn, a dyna pam eu bod mor werthfawr. Mae CAER—Datgelu Hanes Cudd Caerau a Threlái, y prosiect treftadaeth yno—yn cynnwys archeolegwyr o Brifysgol Caerdydd ynghyd â Cymunedau yn Gyntaf Caerau a Threlái. Eu nod yw archwilio hanes ac archaeoleg maestrefi Caerau a Threlái yng Nghaerdydd, o'r cyfnod cynhanesyddol i'r cyfnod modern, gan helpu i gysylltu cymunedau â'u treftadaeth a datblygu cyfleoedd addysgol. Mae eu gwefan yn nodi bod bryngaer Caerau, cyn dechrau'r goresgyniad Rhufeinig, yn ganolfan grym bwysig ar gyfer rhanbarth Caerdydd i gyd, ac yn un o'r bryngaerau mwyaf a mwyaf trawiadol yn ne-ddwyrain Cymru. Yn ystod y cyfnod canoloesol, adeiladwyd amddiffynfa gylch ac eglwys—eglwys Santes Fair—o fewn y ffiniau hynafol o'r Oes Haearn, a gellir gweld eu gweddillion trawiadol hyd y dydd heddiw, sy'n dangos parhad rhyfeddol y safle arbennig hwnnw. Unwaith eto, credaf fod honno'n agwedd werthfawr arall ar yr henebion hyn.

Dywedodd Oliver Davis, sydd wedi gweithio ar y prosiect:

Mae lleoliad a nifer y darganfyddiadau Neolithig yn dangos ein bod wedi darganfod clostir sarnau—man arbennig lle byddai cymunedau bach yn ymgasglu ar adegau pwysig o'r flwyddyn i ddathlu, gwledda, cyfnewid pethau ac o bosibl i ddod o hyd i briod.

Roedd yn ddatblygiad cymdeithasol allweddol o'r cyfnod Neolithig. Gyda llaw, mae safleoedd o'r fath yn brin iawn yng Nghymru, a dim ond pum enghraifft arall y gwyddys amdanynt, yn y de yn bennaf, fel y mae'n digwydd.

Ym mis Mehefin eleni, lansiodd rhaglen byw'n lleol dysgu'n lleol Prifysgol Caerdydd, ar y cyd â Phrosiect Treftadaeth CAER, gwrs chwe wythnos, 'Hanes cudd Caerau a Threlái', sy'n darparu cyrsiau achrededig am ddim mewn cymunedau sy'n wynebu heriau cymdeithasol ac economaidd. Am syniad gwych yw hwnnw. Roedd pum aelod o'r gymuned, ynghyd â nifer o gyfranogwyr o fannau eraill, yn cymryd rhan yn y cwrs, a chawsant gyfle prin i ymweld â daeargelloedd Amgueddfa Genedlaethol Cymru i gael hyfforddiant gwerthfawr mewn llunio a chynnal arddangosfeydd ar gyfer amgueddfeydd.

Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ddweud wrth gloi fy mod yn croesawu Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016, a gyflwynwyd ac a basiwyd gan y Llywodraeth hon? Mae'n bwysig tu hwnt ein bod yn gweld ffordd, drwy ddileu'r amddiffyniad o anwybodaeth ynglŷn â heneb neu ei lleoliad, o sefydlu'r cyfrifoldebau sydd gan berchnogion eiddo pan gaiff yr henebion hyn eu canfod neu, yn amlwg, pan ofalir amdanynt. Mae cymaint ohonynt i'w cael—mae gennym dreftadaeth Neolithig gyfoethog felly mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn ei chadw mor llawn â phosibl, oherwydd rydym yn ailddehongli, bydd darganfyddiadau newydd gan genedlaethau'r dyfodol, heb amheuaeth, a chyda ffotograffau o'r awyr yn dod yn fwyfwy soffistigedig, gyda'r defnydd o dronau hefyd, rydym yn darganfod safleoedd newydd drwy'r amser. Mae modd arddangos cloddweithiau y gallwch eu gweld o uchder mawr, ond nid ar lefel y ddaear. Hefyd, mae angen inni wella ymwybyddiaeth a dealltwriaeth y cyhoedd o henebion Neolithig, a chredaf fod prosiect Caerau'n bwysig iawn yn hyn o beth.  

Ddirprwy Lywydd, a gaf fi orffen drwy ddweud y dylid rhoi parch haeddiannol i'r cyfnod Neolithig, oherwydd mae iddo le arbennig iawn yn stori Cymru? Diolch.