Bwm bwm. [Chwerthin.]

Cafwyd llwyddiannau mawr yn yr oes Neolithig, fel rydych ar fin darganfod. Yng ngogledd-orllewin Ewrop, lle rydym ni, digwyddodd yr oes Neolithig rhwng tua 4,500 BC a 1,700 BC, er nad yw'n arbennig o ddefnyddiol inni fod yn rhy fanwl yn y materion hyn. Ni wnaeth neb ddeffro un dydd a dweud, 'A, mae'r oes Neolithig ar ben a'r Oes Efydd wedi dechrau', ond rydym yn hoffi defnyddio'r categorïau hyn. Ond yr hyn sy'n nodweddu'r cyfnod Neolithig yn anad dim yw ffermio ac aneddiadau. Ond cafwyd cyflawniadau mawr eraill hefyd: crochenwaith, cerfluniau bach, celf drosiadol, addurniadau megis troellau, sieffrynau a losenni, pictogramau, ideogramau, bwyelli a hyd yn oed dulliau elfennol o gadw bwyd. Roedd yn gyfnod hynod o ddyfeisiadau a darganfyddiadau technolegol.

Nawr, mae'r holl safleoedd y byddaf yn cyfeirio atynt yn fy nadl fer yn ymddangos ar y cyflwyniad ffotograffig sydd ar y sgrin yn awr. Rwyf am ddechrau gyda Llech y Filiast ym Mro Morgannwg. Mae'n un o fy hoff lefydd. Rwyf wedi cerdded yno ac wedi treulio amser yno, wedi darllen barddoniaeth yno, wedi trafod yn ddysgedig, gobeithio, gyda rhai o'r Aelodau yn y Siambr, yn wir, wrth bendroni dros, ac edrych ar yr heneb honno. Mae'n fy atgoffa i, beth bynnag, am gyflawniadau rhyfeddol ein cyndadau yn y cyfnod cynhanesyddol. Mae'n wirioneddol bwysig yn fy marn i ein bod yn parchu ac yn dathlu'r cyflawniadau hyn.

Hoffwn droi yn awr at John Davies, a'r hyn y mae'n ei ddweud am Lech y Filiast mewn cyfrol sy'n mesmereiddio yn fy marn i, sef Hanes Cymru—y llyfr hanes un-gyfrol gorau a ysgrifennwyd hyd yma, ac mae gennym lyfrau hanes Cymru un-gyfrol gwirioneddol wych, yn mynd yn ôl at David Williams. Ond mae John Davies yn dechrau'r gwaith hwnnw â phennod o'r enw, 'Paviland, Tinkinswood a Llyn Cerrig Bach: Y Dechreuadau', a chredaf yn bendant mai dyna'r cyd-destun cywir i'w osod. Mae Llech y Filiast yn dangos y feistrolaeth gynyddol dros yr amgylchedd sy'n nodweddu'r oes Neolithig go iawn, ac rwy'n meddwl: byddai'r maen capan ar yr heneb honno wedi galw am 200 o ddynion i'w rhoi yn ei lle—trefnusrwydd rhyfeddol. Ac fe'i hadeiladwyd ar ôl i lawer o'r coetir ym Mro Morgannwg gael ei glirio gan y dechnoleg newydd—y bwyelli newydd. Oherwydd ar ôl diwedd Oes yr Iâ, cawsom gyfnod o goedwigoedd tymherus trwchus dros y rhan fwyaf o Gymru, a chliriwyd llawer ohonynt wedyn i wneud lle i ffermio. A dylanwadwyd ar weithgaredd yn y rhan hon o Gymru'n drwm gan ddiwylliant Llydaw, a dyfynnaf nawr o lyfr John Davies: