Mewn cyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar awtistiaeth ym mis Tachwedd 2014, dywedodd aelodau o'r gymuned awtistiaeth o bob rhan o Gymru wrthym nad oedd strategaeth awtistiaeth Llywodraeth Cymru yn cyflawni a bod pobl yn cael eu gwthio ymhellach i sefyllfa argyfyngus. Pleidleisiodd y cyfarfod yn unfrydol o blaid Deddf awtistiaeth. Ar 21 Ionawr 2015, arweiniais ddadl Aelod unigol yma a alwai ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Deddf awtistiaeth ar gyfer Cymru. Pleidleisiodd yr Aelodau o blaid. Ym mis Hydref 2016, arweiniais ddadl yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Bil Awtistiaeth (Cymru) yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Fe'i trechwyd gan chwip plaid. Felly roeddwn yn falch iawn pan gyflwynodd fy nghyd-Aelod, Paul Davies, gynigion ar gyfer y Bil Arfaethedig Aelod hwn.

Rhaid i awtistiaeth gael hunaniaeth statudol yng Nghymru, gyda dyletswyddau penodol ar awdurdodau lleol a byrddau iechyd, ymhlith eraill. Fel arall, mae dibyniaeth ar gynllun gweithredu Llywodraeth Cymru ar anhwylderau sbectrwm awtistig a'r gwasanaeth awtistiaeth integredig yn addo mwy o'r un peth. Bob dydd, mae pobl awtistig neu aelodau o'u teuluoedd yn cysylltu â mi a fy swyddfa mewn argyfwng am nad yw darparwyr gwasanaethau cyhoeddus yn deall, neu eisiau deall, beth yw awtistiaeth, er eu bod wedi dilyn y cwrs hyfforddi. Rydym yn gorfod cynghori darparwyr gwasanaethau cyhoeddus, yn cynnwys y gwasanaeth awtistiaeth integredig, ynglŷn â sut y mae angen gwneud pethau mewn ffordd wahanol gyda phobl awtistig. Fel y mae arweiniad y neuaddau brawdlys yn datgan:

Er mwyn i bobl ag awtistiaeth allu cyfathrebu'n effeithiol, rhaid i'w hanghenion gael eu nodi'n gynnar; rhaid caffael gwybodaeth gefndirol gynhwysfawr am yr unigolyn; rhaid rhoi ystyriaeth ofalus i'r amgylchedd cyfathrebu; rhaid paratoi'r unigolyn yn briodol ar gyfer yr hyn a ddisgwylir ac arfer dull cynlluniedig a hyblyg.

Maent yn ychwanegu:

Rhaid ystyried nid yn unig y mathau o gwestiynau a ofynnir, ond hefyd y modd o wneud hyn. Mae amseriadau, newidiadau i amserlenni a ffactorau amgylcheddol (megis adeiladau prysur) oll yn debygol o effeithio ar ansawdd cyffredinol tystiolaeth yr unigolyn.

Felly, mae'n ddyletswydd ar wasanaethau cyhoeddus i sefydlu ac addasu i anghenion cymdeithasol ac anghenion cyfathrebu unigolion awtistig, cydnabod achosion pryder cynyddol unigolyn awtistig ac felly osgoi trin yr unigolyn awtistig fel y broblem, rhywbeth sy'n digwydd bob dydd wrth inni drafod hyn, ac wrth inni symud ymlaen.

Fel y clywsom gan yr eiriolwr awtistiaeth, 'Agony Autie' yng nghyfarfod diwethaf y grŵp awtistiaeth trawsbleidiol, ceir gormod o ffocws ar ymyriadau sy'n seiliedig ar ymddygiad, nid beth sy'n llywio'r ymddygiad. Y peth cyntaf i'w ofyn yw: a ydynt mewn poen? Fel y dywed y Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth, daeth yn amlwg fod y darlun a baentiwyd gan Lywodraeth Cymru a rhai cyrff proffesiynol, megis y Colegau Brenhinol, yn bur wahanol i brofiadau byw pobl awtistig a'u teuluoedd.

Mae hyn yn wir am CLlLC hefyd.

Fel rhiant i bobl â chyflyrau niwroamrywiol a nam ar y synhwyrau, nid wyf yn galw am ddeddfwriaeth ar gyfer cyflyrau penodol ar eu cyfer, am nad ydynt yn dioddef yr un graddau o wahaniaethu, trawma ac artaith ag y mae pobl awtistig yn eu dioddef yn rhy aml heddiw. Fel y dywedodd mam i fab awtistig a gyflawnodd hunanladdiad yn 2018 wrthyf:

Roedd i'w weld yn ddyn ifanc tawel a siriol—nid ydynt yn gweld y frwydr y mae'r plant hyn yn ei hwynebu bob dydd i oroesi mewn byd niwronodweddiadol.   

Yn nodweddiadol o sawl un, dywedodd un fam wrthyf fod ei merch 13 oed wedi bod allan o addysg ers pedair blynedd oherwydd diffyg gwybodaeth a dealltwriaeth o awtistiaeth. Dywedodd un arall wrthyf fod ei merch awtistig 240 milltir i ffwrdd mewn ysbyty iechyd meddwl o ganlyniad i flynyddoedd o orbryder oherwydd diffyg dealltwriaeth, a dywedodd un arall fod adnabod awtistiaeth yn gynnar yn hanfodol gan fod llawer o'r anawsterau cysylltiedig yn elwa o ymyrraeth gynnar. Ni chafodd fy mab 11 oed hyn a bydd ei fywyd yn llawer anos o ganlyniad i hynny.

Dywedodd eraill, er enghraifft, mae bod yn Awtistig fel bod yn rhywbeth nad yw'n berson, fod gan bobl ar y sbectrwm awtistig gyfraniad enfawr i'w roi i gymdeithas ond nid pan fyddant ar goll heb gael eu deall yn iawn, a heb gymorth a chyfleoedd ac fel rhiant i blentyn Awtistig a nyrs ysgol broffesiynol mae'n deg dweud bod gwasanaethau ar gyfer pobl Awtistig yn ddiffygiol.

Fis Ebrill diwethaf, siaradais mewn digwyddiad a gynhaliwyd gennyf yn y Cynulliad, Going Gold for Autistic Acceptance, lle roedd oedolion awtistig yn cyflwyno syniadau ynglŷn â sut y gallwn oll gydweithio gyda'n gilydd yn gydgynhyrchiol i sicrhau ein bod yn dechrau mynd i'r afael â'r gwahaniaethu yn erbyn pobl awtistig sydd bellach, ac rwy'n dyfynnu, yn norm yn hytrach nag eithriad.

Dim ond gwleidydd haerllug iawn a fyddai'n credu eu bod yn deall anghenion pobl awtistig yn well na phobl awtistig eu hunain.