Dyma ni eto, yn gresynu at y ffaith bod niferoedd sylweddol o bobl, mewn gwladwriaeth ddatblygedig a gwareiddiedig, yn dibynnu ar fanciau bwyd am faeth sylfaenol ac yn byw mewn cartrefi sy'n eu gwneud yn sâl. Yn ôl melin drafod y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus, gallai mwy na 120,000 o farwolaethau yn y DU fod wedi'u hatal ers 2012, oni bai am gyni. Mae polisïau Llywodraeth San Steffan yn lladd pobl, ac nid wyf am ymddiheuro am ddweud hynny.

Mae ystadegau diweddar gan y gynghrair Dileu Tlodi Plant yn dangos bod bron un o bob tri phlentyn yng Nghymru yn byw mewn tlodi—un o bob dau mewn rhai wardiau cyngor. Cymru yw'r unig wlad yn yr ynysoedd hyn i weld cynnydd mewn tlodi plant. Mae galw'r ffigurau hyn yn ysgytwad yn awgrymu eu bod yn annisgwyl, ond yn anffodus, rydym wedi arfer cael newyddion mor wael yn gyson. Mae'n hawdd disgrifio'r broblem, ond beth am yr atebion? Beth rydym ni ym Mhlaid Cymru yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru ei wneud? Beth fyddem ni yn ei wneud pe baem yn Llywodraeth?  

Defnyddiwn y term 'cydgynhyrchu' yn aml heb ei olygu go iawn, ond erys y cysyniad yn un dilys a allai fod o gymorth. Yn rhy aml, ni wrandewir ar bobl sy'n byw mewn tlodi a phobl dosbarth gweithiol yn gyffredinol. Mae polisi yn rhywbeth sy'n cael ei wneud iddynt, yn hytrach na rhywbeth y maent yn rhan ohono. Felly, rwyf am i'r rheini sy'n goruchwylio'r broses o ddarparu gwasanaethau sy'n allweddol er mwyn trechu tlodi i sicrhau bod pobl sy'n profi tlodi yn cael eu cynrychioli'n briodol yn y broses o wneud penderfyniadau. Mae sylwadau diweddar Philip Hammond, sy'n honni nad yw tlodi'n bodoli ac yn diystyru canfyddiadau rapporteur y Cenhedloedd Unedig, yn dangos y frwydr y mae pobl mewn tlodi yn ei hwynebu wrth geisio sicrhau bod eu problemau'n cael sylw o ddifrif gan filiwnyddion cyfoethog sy'n gwneud penderfyniadau am eu bywydau. Sawl Aelod Seneddol sydd bellach yn filiwnyddion? Rhaid inni fynd i'r afael â'r ffaith nad oes gan bobl ddosbarth gweithiol gynrychiolaeth ddigonol ym mhob agwedd ar fywyd cyhoeddus. Rwyf am i unrhyw gyrff sydd â chyfrifoldeb dros drechu tlodi allu dangos sut y maent yn mynd i'r afael â'r anghydbwysedd hwn, sut y maent yn cynnwys ac yn gwrando ar bobl sy'n byw mewn tlodi. Dyna sut y byddai cydgynhyrchu go iawn yn gweithio.

Yr ail ateb: rhaid inni gael rheolaeth weinyddol ar les ar unwaith. Dim ond hynny fydd yn ein galluogi i ddechrau cyflawni atebion, gan ganiatáu inni greu bargen newydd i Gymru—un werdd, wrth gwrs—sy'n helpu pobl i ddilyn gyrfaoedd ac sy'n rhoi'r modd iddynt allu darparu ar eu cyfer eu hunain, yn hytrach na'u bwlio a'u cosbi am bethau fel mynychu angladdau.

Trydydd ateb: rhaid i ni roi diwedd ar y penderfyniadau gwael a welwn gan wasanaethau cyhoeddus amrywiol. Rydym wedi gweld toriadau'n cael eu hargymell, hyd yn oed os oes rhai wedi'u gwrthdroi, i gymhwysedd i gael grantiau gwisg ysgol, prydau ysgol am ddim, gwasanaethau bws sy'n gwasanaethu cymunedau tlotach, toriadau i gymorthdaliadau i'r clybiau chwaraeon sy'n gwasanaethu ardaloedd difreintiedig—mae'r rhestr yn parhau a gall fod yn helaeth. Ond mae'n adlewyrchu diwylliant lle mae gwasanaethau cyhoeddus i bobl dlawd yn ddifrod cyfochrog yn sgil methiant i gynllunio gwasanaethau gwirioneddol ataliol. Mae cyni wedi golygu bod y tlodion yn waeth eu byd tra bod y cyfoethog wedi tyfu'n gyfoethocach. Rhaid i hyn ddod i ben.

Mae digartrefedd yn bla sy'n tyfu yn ein cymdeithas. Rhaid i Lywodraeth Cymru fabwysiadu polisi tai yn gyntaf fel athroniaeth sy'n sail i bolisi digartrefedd, sydd wrth gwrs yn golygu bod yn rhaid ichi roi'r gorau i din-droi a rhaid ichi ddileu angen blaenoriaethol, fel y mae pawb yn dweud wrthych am ei wneud. Gweithredwch argymhellion yr adroddiad argyfwng ar unwaith. Ni allwn aros i hynny ddigwydd dros y 10 mlynedd nesaf. Mae'n sgandal na fu unrhyw strategaeth na rhaglen drosfwaol i drechu tlodi ers i raglen Cymunedau yn Gyntaf gael ei diddymu. Gyda Brexit yn mynd i fynd â mwy fyth o filiynau o bunnoedd oddi wrth gymunedau mwyaf difreintiedig Cymru, sut y gallwn sicrhau nad yw'r cymunedau hyn yn suddo ymhellach fyth?

Cofiaf yr ymgyrch i sefydlu'r Cynulliad hwn yn 1997—sut yr oeddem angen Cynulliad, ar ôl bron i ddau ddegawd o reolaeth y Torïaid bryd hynny, i amddiffyn pobl rhag creulondeb gwaethaf y Torïaid. Yn yr Alban, gyda'u setliad datganoli cryfach, maent wedi mynd gam o'r ffordd tuag at liniaru effeithiau gwaethaf polisïau'r Torïaid. Mae'n fwy na siomedig nad ydym wedi gallu gwneud yr un peth yma, ac mae'n hen bryd i ni newid hynny.