Diolch, Llywydd. Nid oes amheuaeth ynghylch yr angen am ymchwiliad COVID yn y ddadl heddiw. Yr hyn y mae'r cynnig a'r gwelliannau sydd wedi'u cyflwyno yn ceisio ei wneud yw dod o hyd i'r atebion i gwestiynau eraill ynghylch natur yr ymchwiliad: pwy fydd yn ei benodi, pwy fydd yn ei gadeirio, pryd y bydd yn dechrau, pryd y bydd yn cyflwyno ei ganfyddiadau? Yn ogystal â'r 'pwy a'r 'pryd', mae cwestiwn ynghylch sut, ac yn benodol, a ddylai hyn fod yn ymchwiliad cyhoeddus statudol a llawn.  

Nawr, gan ddechrau gyda'r 'pwy', mae'r Llywodraeth wedi cyflwyno gwelliant sy'n dileu 'dan arweiniad barnwr wedi'i benodi gan Senedd Cymru'. Nawr, nid wyf i'n siŵr a yw'n wrthwynebiad i 'wedi'i benodi gan Senedd Cymru', neu i 'dan arweiniad barnwr', neu i'r ddau. Nawr, rwy'n deall, yn ffurfiol, ers pasio Deddf Ymchwiliadau 2005, mai Llywodraethau sy'n sefydlu ymchwiliadau statudol. Ond rwy'n credu mai ysbryd y cynnig yw bod angen math o ddeialog drawsbleidiol y cyfeiriodd Paul Davies ati ac y cyfeiriodd llythyr yr FT ati ynghylch cylch gorchwyl yr ymchwiliad. Os mynnwch, mae angen consensws cyhoeddus er mwyn rhoi hyder i'r cyhoedd y bydd yr ymchwiliad yn drylwyr ac yn annibynnol. Felly, rwy'n gwahodd y Llywodraeth heddiw i ymrwymo i ymwneud â'r math hwnnw o ddeialog gyda'r gwrthbleidiau, ond hefyd yn ehangach gyda'r cyhoedd a gyda rhanddeiliaid perthnasol ynglŷn â chylch gorchwyl yr ymchwiliad.

Ein barn ni, o gofio difrifoldeb yr ymchwiliad a'r dioddefaint cysylltiedig, yw bod angen i hwn fod yn ymchwiliad cyhoeddus statudol â phwerau i gymell cynhyrchu dogfennau, cymryd tystiolaeth ar lw a gofyn am ddatganiadau gan dystion, mewn ffordd debyg i ymchwiliad Tŵr Grenfell. Mae proses ymchwilgar o'r fath yn gofyn am sgiliau a phrofiad uwch farnwr i'w chadeirio. Ac mae angen dechrau chwilio am y Cadeirydd hwnnw ar unwaith, os nad yw eisoes wedi dechrau, sy'n ein harwain wedyn at gwestiwn amseru.

Mae'n cymryd pedwar i chwe mis, ar gyfartaledd, i sefydlu ymchwiliad cyhoeddus, a dyna pam mae angen dechrau'r gwaith i'w sefydlu nawr os yw'r sesiynau tystiolaeth i ddechrau eleni. Mae hynny oherwydd bod angen llawer o waith rhagarweiniol i goladu dogfennau a datganiadau, ac ati, fel bod modd i dîm Cwnsel y Frenhines ofyn cwestiynau gwybodus a fyddai'n gweithredu ar ran yr ymchwiliad.  

Bydd adroddiad llawn gan ymchwiliad statudol gwirioneddol gynhwysfawr, wrth gwrs, yn cymryd amser i'w gwblhau. Mae hynny i raddau helaeth oherwydd cymhlethdod pwnc yr ymchwiliad yn yr achos hwn, ond hefyd o ran yr amrywiaeth eang o bobl y bydd angen i'r ymchwiliad wrando arnyn nhw. Mae angen i'r ymchwiliad greu'r amser a'r lle i glywed lleisiau pawb yr effeithiwyd arnyn nhw. Yn hynny o beth, bydd hwn yn ymchwiliad sy'n wahanol i unrhyw un arall yn hanes ein cenedl ac, wrth gwrs, bydd angen iddo gael ei lywio gan ymchwiliad cyfochrog sydd i'w gynnal ar lefel y DU.

Ond mae rhai cwestiynau yn rhai brys, ac rwy'n credu y byddai'n briodol mabwysiadu'r math o ddull gweithredu graddol a gafodd ei ddilyn yn achos ymchwiliad Tŵr Grenfell. Bydd angen adroddiad interim wedi'i gynhyrchu cyn diwedd tymor y Senedd hon yn nodi ffeithiau'r hyn a ddigwyddodd, pa mor barod yr oeddem ni, pwy oedd yn gwybod a phwy a wnaeth beth o ran yr ymateb cynnar i'r pandemig, a beth yw'r casgliadau interim ar yr hyn y mae angen ei wneud yn wahanol yn y dyfodol.  

Rydym ni wedi gwneud ein cyfraniad ein hunain fel plaid i'r broses ddysgu hanfodol honno heddiw wrth gyhoeddi adroddiad ar ymateb Llywodraeth Cymru hyd yn hyn, wedi'i ysgrifennu gan y meddyg teulu ac ymgynghorydd iechyd y cyhoedd, Dr Camilla Ducker. Yn sicr fe fyddwn yn wynebu pandemig arall ar ryw adeg, ac efallai y byddwn yn ymdopi â'r un hwn am flynyddoedd lawer i ddod. Bydd ymchwiliad cynnar yn ein helpu ni i wneud y ddau yn fwy effeithiol, ac rwy'n annog y Llywodraeth i'w sefydlu heddiw heb unrhyw oedi pellach.