Credaf fod rhywbeth sylfaenol o'i le mewn cymdeithas lle mae rhai pobl heb gartref, neu'n byw mewn tai cwbl anaddas—gorlawn, llaith, oer—ac eraill sydd â dau gartref neu fwy, gydag o leiaf un y maent ond yn ei ddefnyddio'n anfynych. Rwy'n credu bod hynny'n foesol anghywir.

A gaf fi ddweud fy mod yn cefnogi gwelliannau Llywodraeth Cymru, ac mae un ohonynt yn croesawu ymrwymiad hirsefydlog Llywodraeth Cymru i ddarparu tai fforddiadwy o ansawdd da, gan gydnabod eu rôl sylfaenol fel carreg sylfaen i gymunedau cryf a chynaliadwy? A gaf fi fynd ymhellach? Credaf fod arnom angen mwy o dai cyngor a mwy o dai cymdeithasol, ond yn enwedig tai cyngor. Rwy'n siarad fel un o'r rhai a fagwyd mewn tŷ cyngor yn y 1960au. Newidiodd fy mywyd ac fe newidiodd fywyd fy nheulu. Rwy'n credu bod tai cyngor yn ffordd wych o ddarparu tai sy'n fforddiadwy ac o ansawdd da i bobl.

Rwyf hefyd yn dilyn pryder Llywodraeth Cymru ynglŷn â chartrefi gwag. Yn ôl data a gafwyd gan ITN News y llynedd, roedd 43,028 o gartrefi gwag yng Nghymru, gydag o leiaf 18,000 yn wag ers mwy na chwe mis. Mae hynny'n gyfystyr ag oddeutu 450 ym mhob etholaeth. Mae'r rheini'n cynnwys pob math o eiddo, gyda thai mewn ardaloedd poblogaidd yn cael eu gadael yn wag am sawl blwyddyn. Mae cartrefi gwag yn adnodd sy'n cael ei wastraffu ar adeg pan fo cryn dipyn o alw am dai. Hefyd, gallant achosi niwsans a phroblemau amgylcheddol, lle gall cartrefi gwag fod yn ffocws i lefelau uwch o droseddu, fandaliaeth, ymddygiad gwrthgymdeithasol, camddefnyddio cyffuriau, gerddi wedi gordyfu, ffensys neu waliau ffiniau ansefydlog, a lle mae gennych wal a rennir, naill ai mewn tai teras neu dai pâr, gall arwain at leithder yn dod drwodd. Maent hefyd yn adnodd tai posibl nad yw'n cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd. Gall sicrhau bod cartrefi gwag yn cael eu defnyddio eto fod yn ffordd o helpu i fynd i'r afael â nifer o broblemau tai a phroblemau cymdeithasol drwy gynyddu'r cyflenwad mewn ardaloedd lle ceir prinder tai a lle mae'r cyflenwad o dan bwysau. Mae'n gyfle i gysylltu cartrefi gwag addas ag anghenion tai.

Os yw pob ymdrech i berswadio perchnogion a landlordiaid i sicrhau bod eu heiddo'n cael ei ddefnyddio unwaith eto yn methu a bod eiddo o'r fath yn parhau i fod yn niwsans neu mewn cyflwr gwael, rhaid nodi bod angen i gynghorau ystyried eu pwerau gorfodi. Ond mae angen mwy o bwerau gorfodi ar gynghorau hefyd a'r gallu i feddiannu'r tai hynny. Mae gwir angen iddynt allu dweud, 'Mae'r tŷ hwn wedi'i adael yma ers 18 mis i ddwy flynedd; mae'n dirywio. Byddwn yn ei brynu'n orfodol am ei bris ar y farchnad', ac yna gallant ei drwsio a'i roi ar werth i'r sector preifat neu i gymdeithas dai—nid oes ots gennyf pa un. Mae'n ymwneud â dod ag un tŷ arall yn ôl i ddefnydd.

Er clod iddi, cyflwynodd Llywodraeth Cymru fenthyciadau Troi Tai'n Gartrefi i adnewyddu eiddo gwag a'i wneud yn addas i fyw ynddo. Mae'r benthyciadau'n ddi-log, gallant dalu am waith ar dai, ond nid oes digon wedi'i wneud o'r cynllun; nid oes digon o bobl wedi manteisio arno, ac mae'r eiddo gwag gennym o hyd. Gallwn fynd â chi o amgylch fy etholaeth, a byddwch yn cerdded ar hyd stryd o dai teras ac fe welwch un neu ddau. Os ewch ar hyd stryd o dai pâr mewn ardaloedd poblogaidd, bydd yna rai tai'n wag. Gallwch gerdded drwy ardal lle ceir tai sengl mawr, a bydd un ohonynt wedi'i adael yn wag. Ni ellir caniatáu i hyn barhau a chredaf fod angen i'r Llywodraeth ddechrau rhoi camau mwy cadarn ar waith. Ydy, mae'n iawn ei gondemnio, ond mae angen gweithredu hefyd.

Rwy'n croesawu rhan (c) o gynnig Plaid Cymru ar foderneiddio deddfwriaeth sy'n golygu ar hyn o bryd na thelir ceiniog o'r dreth gyngor ar ail gartrefi. Nid wyf yn beio'r rheini sy'n manteisio ar fylchau yn y dreth. Ein lle ni yw cau'r bylchau hynny. Dylid talu'r dreth gyngor ar bob eiddo preswyl. Ni ddylai rhyddhad trethi i fusnesau bach fod ar gael ar eiddo sydd wedi'i ddefnyddio'n flaenorol neu wedi'i adeiladu fel eiddo preswyl. Os cafodd ei adeiladu fel eiddo preswyl, dylai fod yn eiddo preswyl. Rwy'n siŵr y bydd rhai pobl yn dweud y bydd yn effeithio ar y ddarpariaeth o lety gwyliau ac ar dwristiaeth. Os yw hynny'n wir, mae'n dweud rhywbeth wrthyf: nad yw'r llety gwyliau yn hyfyw yn economaidd. Os yw talu treth gyngor o £1,000 yn mynd i olygu nad yw'r llety gwyliau hwnnw'n hyfyw, mae rhywbeth o'i le ar y llety gwyliau. Bydd hefyd yn darparu mwy o eiddo i bobl leol. Credaf ein bod i gyd yn gwybod am ardaloedd lle ceir prinder tai i'w prynu neu eu rhentu.

Yn olaf, a gaf fi fynd yn ôl at gân actol gan grŵp o Eryri yn Eisteddfod yr Urdd, yn Llandudno rwy'n credu? Roedd yn ymwneud â phentref a oedd am ddiogelu'r Gymraeg a'u cymuned ac roeddent yn chwyrn yn erbyn gwerthu cartrefi i fod yn ail gartrefi. Daeth i ben gyda'r cwpl mwyaf croch yn gwerthu i'r sawl a oedd yn cynnig fwyaf o arian a oedd am ei gael fel ail gartref. Gwnaeth y pwynt mai pobl leol sy'n gwerthu'r tai hyn i fod yn ail gartrefi. Hwy yw'r rhai nad ydynt yn cadw'r cartrefi hyn yn eu cymuned. Pe na bai ond ail gartrefi'n cael eu gwerthu fel ail gartrefi, ni fyddem yn gweld y cynnydd hwn. A chredaf ei fod yn rhywbeth lle mae gwir angen inni ddweud, 'Os gwelwch yn dda, yn eich cymuned leol, os ydych yn poeni am eich cymuned, peidiwch â gwerthu i bobl o Gaerdydd neu Lundain, ond gwerthwch i bobl sy'n lleol'.