Part of the debate – Senedd Cymru am 5:51 pm ar 7 Hydref 2020.
Ar y penwythnos, cefais fy nhagio mewn trydariad o ffotograff a dynnwyd yn 1965 yn gofyn i mi a allwn adnabod y lleoliad o'r cefndir. Teitl y ffotograff oedd 'Brass band, Wales', ac fe'i tynnwyd gan Evelyn Hofer. Roedd yn ddarlun o Fand Canol Rhondda, sy'n dal i fynd er gwaethaf yr heriau y mae pob diddanwr yn eu hwynebu oherwydd COVID. Pan rannais y ffotograff ar fy nhudalen Facebook leol, daeth yn amlwg yn gyflym fod cenedlaethau o'r un teuluoedd wedi chwarae yn y band hwnnw, ac roedd disgynyddion ac aelodau o deuluoedd y dynion yn y ffotograff yn ymddangos ar fy nhudalen, a gwelsom aelodau o deuluoedd yn cyfarfod am y tro cyntaf hyd yn oed o ganlyniad i rannu'r llun hwnnw.
Felly, mae llun a dynnwyd ar safle hen lofa yn 1965 yn ardal fy nghartref, Penygraig, yn dweud cymaint am ein diwylliant, ein hanes a phwysigrwydd cerddoriaeth ynddo. Ac wrth gwrs, yn awr, mae'r holl fandiau hyn yn ei chael hi'n anodd. Maent wedi bod yn chwarae gyda'i gilydd ac yn gwneud cerddoriaeth ers degawdau. Maent wedi bod drwy bob math o bethau gyda'i gilydd ac erbyn hyn mae'n bosibl fod COVID yn bygwth eu dyfodol. Mae ein corau yr un fath; ni allant ymarfer ac ni allant ein diddanu. Wrth gwrs, rydym i gyd yn deall y rhesymeg ac mai'r flaenoriaeth o reidrwydd yw atal lledaeniad COVID, ond rhaid inni hefyd beidio â cholli golwg ar faint o fudd y mae pobl yn ei gael o wneud cerddoriaeth a'r hyn sy'n digwydd i ni pan nad oes modd gwneud hynny. Rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd, lle gallwn, o alluogi cerddoriaeth i ddigwydd. Mae mor bwysig i gynifer o bobl.
Gan ddychwelyd at y ffotograff hwnnw, fe'm hatgoffodd o eiriau un o'm ffefrynnau, y beirniad diwylliannol Marcsaidd Cymreig, Raymond Williams, pan ddywedodd, 'Mae diwylliant yn gyffredin'. I mi, mae'r datganiad byr a syml hwnnw mor bwysig. Mae cymaint o agweddau ar ein diwylliant bob dydd wedi cael eu newid neu eu dwyn oddi wrthym. Soniais am effaith cerddoriaeth, ond mae'r un peth yn wir am y celfyddydau perfformio, comedi a phob math arall o adloniant byw. Mae pobl yn gweithio'n galed, yn ennill arian, ac ar benwythnosau efallai yr hoffem ddianc gyda chymorth y celfyddydau neu drwy fynd i lawr i'r dafarn neu'r clwb neu hyd yn oed i'r neuadd bingo leol. Mae diwylliant yn gyffredin, ac felly mae diwylliant clybiau gweithwyr yr un mor arwyddocaol a'r un mor deilwng o gael ei warchod ag agweddau mwy traddodiadol ar ein diwylliant. Ac mae hynny'n wir am leoliadau sy'n bwysig i bobl liw, fel caffi Paddle Steamer, neu'r amgueddfa hanes pobl ddu yn Butetown a fyddai'n gwasanaethu llawer mwy o bobl nag amgueddfeydd milwrol sy'n edrych ar gerddoriaeth neu feddygaeth. Sut y mae hyn yn digwydd dan reolaeth Llafur?
Mae cynifer o gymunedau wedi colli eu llyfrgell leol, ac efallai fod tafarndai a siopau wedi cau, yn ogystal â chanolfannau cymunedol. Efallai mai'r dafarn neu'r clwb gweithwyr yw'r unig leoliad sydd ar ôl. Os yw'r rheini'n mynd, dyna ni, bydd cysylltiadau diwylliannol yn cael eu colli. Mae hefyd yn wir am y lleoliadau sy'n bwysig i'n pobl ifanc neu bobl hoyw, fel clybiau nos a lleoliadau cerddoriaeth hwyr y nos sy'n aml wedi'u lleoli yn y mannau gorau yng nghanol trefi neu ganol dinasoedd. Mae angen amddiffyn diogelu'r lleoliadau hyn fel y gall diwylliant clybiau barhau ar ôl COVID, oherwydd mewn clybiau nos, gall pobl bartïa mewn amgylchedd diogel yn hytrach na chael eu denu o bosibl i ddigwyddiadau eraill fel rêfs anghyfreithlon.
Rwy'n gwneud y pwyntiau hyn i sicrhau bod y ddadl hon yn cynnwys pob math o ddiwylliant. Ni ellir ac ni ddylid cael hierarchaeth; mae gan wahanol grwpiau wahanol ffyrdd o fynegi eu hunain yn ddiwylliannol ac mae pob un ohonynt yn ddilys ac mae angen eu diogelu i gyd.