Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Jenny Rathbone am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, oherwydd yn rhy aml o lawer nid yw materion iechyd menywod yn gweld golau dydd. Nid ydynt yn cael eu trafod ac felly nid ydynt o reidrwydd yn cael sylw dyledus. Felly, mae endometriosis, fel y dywedodd pawb, yn gyflwr gwanychol iawn, ac o ganlyniad mae'n cael effaith ddinistriol ar iechyd menywod o ran ansawdd eu bywyd a'u gallu i feichiogi. Mae'r ddau'n effeithio ar les corfforol menyw ond hefyd ar eu lles iechyd meddwl.

Yn rhy aml o lawer, ac rydym wedi'i glywed yn cael ei ailadrodd yma heddiw, ceir oedi sylweddol rhwng yr adeg y mae merch neu fenyw yn mynd at ei meddyg gyntaf gyda symptomau a chael diagnosis pendant, a'r amser cyfartalog yw saith mlynedd. Dywedir yn aml fod y symptomau'n ddim mwy na mislif normal. Nid yw bod mewn poen arteithiol bob mis o bob blwyddyn yn normal—poen mor ddifrifol fel na allwch godi o'r gwely yn aml iawn, fel na allwch weithredu, na bwyta, na chysgu. Nid yw hynny'n normal. Nid oes dim yn normal yn ei gylch. Mewn geiriau eraill, mae'n rhywbeth i'w ddioddef, ac ni all hynny fod yn iawn. Nid yw'n iawn.

Y ffactor arall, wrth gwrs, yw bod yr amserlen hefyd yn golygu, erbyn i fenywod sylweddoli beth sy'n mynd o'i le, erbyn i'r proffesiwn meddygol wrando arnynt, mae'n rhy hwyr iddynt gael plant mewn llawer o achosion, oherwydd erbyn hynny—ac mae wedi cael ei grybwyll eisoes—mae'r hyn a allai fod wedi digwydd i helpu a galluogi menyw i feichiogi wedi mynd yn rhy bell. Nid oes help i'w gael ar ôl i chi gyrraedd y pwynt hwnnw.

Bydd menywod—a chafodd ei grybwyll—hefyd yn dioddef caledi ariannol a gall ei gwneud yn amhosibl iddynt weithio am sawl diwrnod o bob mis. Cafwyd adroddiad gan y grŵp gorchwyl a gorffen ar endometriosis a ddywedai fod cost i fusnesau, rhwng $200 a $250 mewn absenoldeb bob blwyddyn, ond mae cost i'r fenyw ei hun hefyd oherwydd pan fydd cyflogwyr yn edrych ar ddyrchafu menywod, pan fyddant yn edrych ar bethau fel dibynadwyedd, ac os ydynt yn edrych ar gofnod salwch sy'n dangos absenoldeb o dri neu bedwar diwrnod bob mis, nid ydynt yn debygol iawn mewn llawer iawn o achosion—am nad ydynt yn deall beth sy'n digwydd—o fod yn arbennig o gydymdeimladol a meddwl am roi cyfle iddynt gael dyrchafiad. Felly, mae'r effeithiau, unwaith eto, ar yr unigolyn, y teulu a'r busnes.

Yn aml, mae rheoli a thrin y cyflwr—ac fe ddywedodd Dai hyn yn eithaf da—yn galw am ymagwedd amlddisgyblaethol am na allwch roi llawdriniaeth fel gynaecolegydd ar endometriosis yn unig os oes rhaid i chi edrych ar yr organau y mae wedi'i gysylltu wrthynt. Dyna pam y mae'r llawdriniaethau mor hir, mor boenus ac mor gymhleth, oherwydd bydd gennych fwy nag un person yn y theatr yn cyflawni'r llawdriniaeth amlddisgyblaethol honno.

Ond ysgrifennais yn ddiweddar iawn, yr wythnos hon mewn gwirionedd, at fwrdd iechyd Hywel Dda am fy mod eisiau gwybod am y llwybr ar gyfer cleifion lle ceir amheuaeth o endometriosis neu lle cadarnhawyd eu bod yn dioddef o'r cyflwr. Fe'm hysbyswyd eu bod wedi gwneud cais am arian gan y grŵp gweithredu ar iechyd menywod i gyflogi uwch-nyrs poen pelfis endometriosis arbenigol ac maent hefyd wedi gwneud cais am gyllid ar gyfer ffisiotherapi, seicoleg a gwasanaethau poen, er mwyn gallu cynnig cynllun triniaeth endometriosis cyfannol. Nid ydynt wedi cael cadarnhad eto ynglŷn â'r cyllid hwnnw, a hoffwn ofyn a ydych chi'n gwybod, Weinidog, pryd y gallent ddisgwyl cael ateb.

Rwyf hefyd wedi cael gwybod—ac rwy'n dyfynnu, ac mae wedi'i ddweud eisoes—fod cleifion ag achosion difrifol o'r cyflwr yn cael eu cyfeirio at ganolfan endometriosis arbenigol Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro, ac rydym i gyd wedi clywed yn barod pa mor anodd yw cael pobl ar y llwybr hwnnw. Felly, rwy'n llwyr gefnogi'r hyn y mae Dai Lloyd wedi'i ddweud eisoes, fod yn rhaid cael llwybr clir i bobl, a hefyd i'r proffesiwn meddygol fel eu bod yn deall sut y maent i fod i gyfeirio pobl drwy'r system ac nad yw'r system yn rhwystr pellach i'r unigolion hynny sydd eisoes yn dioddef.

Rwy'n pryderu'n wirioneddol fod menywod—dyma ni, yn 2020—yn dal i gael eu hanwybyddu rywsut, oherwydd ei fod yn cael ei ystyried yn rhy aml yn fater nad yw ond yn effeithio ar eu mislif, nid eu bywyd na'r bywyd o'u cwmpas, a'n bod yn y sefyllfa hon yma heddiw. Rwy'n gwybod llawer iawn am endometriosis am fod gennyf ddau aelod o fy nheulu fy hun, yn agos iawn ataf, sydd wedi dioddef ohono, a gwelais y dioddefaint hwnnw, a gallaf ddweud un peth wrthych yn awr: nid yw'n ddymunol iawn.