Yn gyffredinol, yn ystod y cyfnod cyntaf o gyfyngiadau symud, cafodd tua 62,000 yn llai o gleifion lawdriniaethau yng Nghymru, o'i gymharu â'r un cyfnod yn y flwyddyn flaenorol—gadawyd 62,000 o bobl mewn poen a dioddefaint heb unrhyw ddiwedd yn y golwg. Ac nid yw pobl wedi stopio mynd yn sâl. Nid yw clefyd y galon, dementia a chanser wedi diflannu. Nid COVID-19 yw lladdwr mwyaf Cymru. Yn eironig, mae'n bedwerydd ar bymtheg ar y rhestr o'r achosion marwolaeth mwyaf cyffredin yng Nghymru. Felly, bydd y pandemig hwn yn arwain at lawer o farwolaethau anuniongyrchol gan nad yw ein gwasanaeth iechyd yn gweithredu ar y capasiti y dylai. Mae amcangyfrifon yn rhoi gwasanaethau'r GIG ar hanner eu capasiti blaenorol at ei gilydd, a hynny cyn y gaeaf hwn, sy'n debygol o fod yn un drwg iawn, o gofio bod de Cymru yn gartref i rai o'r cyfraddau COVID-19 uchaf yn y DU.

Mae'r pandemig hwn wedi amlygu pa mor fregus yw ein GIG. Aethom i mewn i'r cyfnod o gyfyngiadau symud ym mis Mawrth er mwyn cynyddu ein capasiti yn y gwasanaeth iechyd, ac eto, wyth mis yn ddiweddarach, rydym newydd ddod allan o gyfnod arall o gyfyngiadau symud, ond mae ein GIG yn dal mewn perygl o gael ei orlethu, yn ôl Llywodraeth Cymru. Ar ddechrau'r pandemig hwn, sefydlwyd ysbytai maes i ymestyn capasiti gwelyau'r GIG, a chrëwyd cyfanswm o bron i 10,000 o welyau ychwanegol—bron yn union yr un nifer o welyau ag y mae ein GIG wedi'u colli ers 1990.

Cyn i'r pandemig daro'r wlad hon, roedd y GIG yn gweithredu ar gyfradd defnydd gwelyau o bron 90 y cant. Nid oedd gennym gapasiti dros ben, a dyna pam ein bod wedi cael cyfnod o gyfyngiadau symud a pham y cafodd yr holl driniaethau nad oedd yn rhai brys eu hatal. Yr hyn sy'n fy nharo i'n rhyfedd, fodd bynnag, oedd bod Llywodraeth Cymru wedi dewis cau hanner gwelyau'r ysbytai maes ddiwedd yr haf, am mai prin oedd y defnydd o'r capasiti ychwanegol. Prin y'i defnyddiwyd, oherwydd ataliodd y GIG yr holl driniaethau rheolaidd, ataliwyd gwasanaethau sgrinio a daeth mesurau atal afiechyd i ben. Yn ôl ym mis Ebrill, ddechrau mis Mai, gwyddem ein bod wedi osgoi'r gwaethaf, yn bennaf am nad yw'r coronafeirws yn lledaenu cystal yn yr awyr agored, a chawsom ein rhybuddio y byddai'r hydref a'r gaeaf yn llawer gwaeth wrth i bobl symud gweithgarwch dan do. Felly, pam y caewyd bron i 5,000 o welyau ysbyty—gwelyau a sefydlwyd i ymdopi â chleifion COVID, gwelyau a ddylai fod wedi rhyddhau ysbytai i ymdopi â'r degau o filoedd o gleifion a oedd yn daer eisiau triniaeth? Ond mewn llawer o achosion, ni dechreuodd triniaethau rheolaidd tan ganol mis Medi, ac roedd hyn yn golygu nad oedd y capasiti ychwanegol yn cael ei ddefnyddio i raddau helaeth, gan arwain Llywodraeth Cymru i ddod i'r casgliad nad oedd ei angen. Mae ei angen. Mae ei angen yn ddybryd.

Felly, mae angen inni barhau â thriniaethau nad ydynt yn rhai brys nawr, cyn iddi fynd yn argyfwng. Dylai'r ysbytai maes ganolbwyntio ar drin cleifion sy'n cael prawf positif ar gyfer y feirws SARS-CoV-2, gan adael gweddill y GIG yn rhydd i ymdrin â thriniaethau nad ydynt yn rhai COVID, a gweithio i leihau'r ôl-groniad o driniaethau hefyd—ôl-groniad sy'n parhau i dyfu wrth i'r pandemig barhau. Nid rhifau ar daenlen yn unig yw'r rhain; pobl yw'r rhain sy'n dal i aros, yn byw mewn poen, anghysur—cleifion y bydd eu cyflyrau'n parhau i ddirywio. Efallai y byddant yn gwaethygu i'r fath raddau fel bod angen triniaeth barhaus arnynt—gan olygu cost ychwanegol i'r GIG, ond yn bwysicach, gan effeithio ar fywydau a bywoliaeth y cleifion hynny a'u teuluoedd.

Felly, cawsom ein dal gan y coronafeirws ar y dechrau, ond rydym wedi cael peth amser i baratoi. Ac nid yw'r feirws yn mynd i ddiflannu dros nos, ond ni allwn adael iddo ddinistrio ein gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol. Ni allwn adael i bobl farw am nad ydynt yn cael eu trin oherwydd bod adnoddau'n cael eu canolbwyntio ar y pandemig. Ni allwn ychwanegu at ddioddefaint cleifion oherwydd bygythiad COVID-19. Mae ein dinasyddion yn haeddu gwell. Ni ellir atal gwasanaethau GIG yn barhaus oherwydd y pandemig. Rhaid inni barhau i drin cleifion Cymru drwy gydol yr ail don hon, gan roi camau ar waith i fynd i'r afael â'r ôl-groniad o driniaethau. Rhaid inni ehangu'r ysbytai maes unwaith eto, gan eu neilltuo ar gyfer trin cleifion sy'n cael prawf positif ar gyfer COVID, a chynyddu nifer y profion a wneir er mwyn sicrhau canlyniadau ar yr un diwrnod a'r gallu i brofi pawb sydd angen triniaeth. Drwy wneud hynny, mae gennym gyfnod atal byr go iawn ar waith i ganiatáu i driniaethau'r GIG barhau, gan achub bywydau a rhoi diwedd ar ddioddefaint drwy fynd i'r afael ag amseroedd aros am driniaeth. Diolch yn fawr.