Trown yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Caroline Jones i siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis. Caroline Jones.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wrth i ddegawd newydd wawrio yng Nghymru, roedd ein GIG unwaith eto'n cael trafferth gyda phwysau'r gaeaf. Nid oedd Ionawr 2020 yn anarferol. Bob gaeaf dros y blynyddoedd diwethaf, llusgodd ein GIG i stop wrth iddo gael trafferth i ymdopi â thymor anwyd a ffliw. Cafodd triniaethau nad oeddent yn rhai brys eu torri wrth i'r GIG redeg allan o welyau unwaith eto. Gwelodd adrannau damweiniau ac achosion brys Cymru eu hamseroedd aros gwaethaf erioed. Dim ond 72 y cant o gleifion a dreuliodd lai na phedair awr mewn adran ddamweiniau ac achosion brys yn aros i gael eu trin, eu trosglwyddo neu eu rhyddhau, o gymharu â'r targed o 95 y cant. Roedd y ffigurau hyn yn sylweddol waeth na blynyddoedd blaenorol. Roedd mwy o gleifion nag erioed wedi aros dros 12 awr—ymhell dros 6,500—er bod y targed yn datgan na ddylai neb aros cyhyd â hynny. Methodd y gwasanaeth ambiwlans gyrraedd ei darged ar gyfer ymateb ar unwaith i alwadau sy'n bygwth bywyd am yr eildro ers cyflwyno'r targed hwnnw. Felly, er gwaethaf gaeaf ysgafn, cafodd ein GIG ei wthio bron i'r pen unwaith eto. 

Yna, daeth syndrom anadlol difrifol acíwt newydd i'r amlwg yn un o daleithiau dwyreiniol Tsieina. Nid oedd yn hir cyn i feirws SARS-CoV-2 ledaenu o gwmpas y byd, a dechreuodd pobl yng Nghymru ddal COVID-19—y clefyd anadlol a fasgwlaidd acíwt a achosir gan y feirws. Wrth i nifer yr achosion gynyddu ac wrth i'n hysbytai ddechrau llenwi ag achosion o'r coronafeirws, cafodd yr holl driniaethau nad ydynt yn rhai brys eu hatal unwaith eto. Yr hyn oedd yn wahanol y tro hwn oedd bod gwasanaethau sgrinio wedi cael eu hatal hefyd. Ac fel rwyf wedi dweud yn y Siambr hon droeon, mae sgrinio'n achub bywydau, ac mae'n un o'r gwasanaethau pwysicaf a gynigir gan y GIG. Mae'r ffaith mai dim ond nawr y mae'r gwasanaethau hyn wedi ailgychwyn yn anffodus iawn. Fel goroeswr canser, gwn yn rhy dda mai diagnosis cynnar yw'r allwedd i oroesi, a heb y gwasanaethau sgrinio, faint o ganserau sydd bellach wedi mynd heb eu canfod? Mae rhai amcangyfrifon yn rhoi nifer y bobl â chanserau na wnaed diagnosis ohonynt yng Nghymru mor uchel â 3,000. Dywedodd y Gweinidog yr wythnos diwethaf fod atgyfeiriadau canser wedi dychwelyd i lefelau arferol bron, ond faint o bobl sydd wedi cael eu gobaith o oroesi yn lleihau o ganlyniad i'r misoedd ers hynny? Yn ôl cyfarwyddwr Rhwydwaith Canser Cymru, yr Athro Tom Crosby, gallai cynifer â 2,000 o bobl farw oherwydd oedi'n gysylltiedig â COVID yn GIG Cymru. Yr wythnos hon, tynnodd y BBC sylw at achos un o athletwyr anabl Cymru a gafodd sgan MRI am diwmor ar yr ymennydd wedi'i ohirio am ddau fis, ac yn anffodus ni ellir rhoi llawdriniaeth i dynnu tiwmor yr unigolyn hwnnw bellach. Pe bai wedi cael y sgan mewn pryd, efallai y gellid bod wedi trin ei ganser sy'n tyfu'n gyflym. Mae'r achos dinistriol hwn ymhell o fod yn unigryw, ac mae fy mag post wedi bod yn llawn o lythyrau gan etholwyr y gohiriwyd eu triniaeth tra bo'r gwasanaeth iechyd yn ymladd y pandemig.

Mae ymchwilwyr Prifysgol Abertawe wedi bod yn olrhain cofnodion iechyd dienw poblogaeth gyfan Cymru yn ystod y pandemig. Mae eu canfyddiadau'n dangos bod lefel y llawdriniaethau ledled Cymru, ym mis Ebrill, wedi gostwng i lai na chwarter yr allbwn arferol.

Yn gyffredinol, yn ystod y cyfnod cyntaf o gyfyngiadau symud, cafodd tua 62,000 yn llai o gleifion lawdriniaethau yng Nghymru, o'i gymharu â'r un cyfnod yn y flwyddyn flaenorol—gadawyd 62,000 o bobl mewn poen a dioddefaint heb unrhyw ddiwedd yn y golwg. Ac nid yw pobl wedi stopio mynd yn sâl. Nid yw clefyd y galon, dementia a chanser wedi diflannu. Nid COVID-19 yw lladdwr mwyaf Cymru. Yn eironig, mae'n bedwerydd ar bymtheg ar y rhestr o'r achosion marwolaeth mwyaf cyffredin yng Nghymru. Felly, bydd y pandemig hwn yn arwain at lawer o farwolaethau anuniongyrchol gan nad yw ein gwasanaeth iechyd yn gweithredu ar y capasiti y dylai. Mae amcangyfrifon yn rhoi gwasanaethau'r GIG ar hanner eu capasiti blaenorol at ei gilydd, a hynny cyn y gaeaf hwn, sy'n debygol o fod yn un drwg iawn, o gofio bod de Cymru yn gartref i rai o'r cyfraddau COVID-19 uchaf yn y DU.

Mae'r pandemig hwn wedi amlygu pa mor fregus yw ein GIG. Aethom i mewn i'r cyfnod o gyfyngiadau symud ym mis Mawrth er mwyn cynyddu ein capasiti yn y gwasanaeth iechyd, ac eto, wyth mis yn ddiweddarach, rydym newydd ddod allan o gyfnod arall o gyfyngiadau symud, ond mae ein GIG yn dal mewn perygl o gael ei orlethu, yn ôl Llywodraeth Cymru. Ar ddechrau'r pandemig hwn, sefydlwyd ysbytai maes i ymestyn capasiti gwelyau'r GIG, a chrëwyd cyfanswm o bron i 10,000 o welyau ychwanegol—bron yn union yr un nifer o welyau ag y mae ein GIG wedi'u colli ers 1990.

Cyn i'r pandemig daro'r wlad hon, roedd y GIG yn gweithredu ar gyfradd defnydd gwelyau o bron 90 y cant. Nid oedd gennym gapasiti dros ben, a dyna pam ein bod wedi cael cyfnod o gyfyngiadau symud a pham y cafodd yr holl driniaethau nad oedd yn rhai brys eu hatal. Yr hyn sy'n fy nharo i'n rhyfedd, fodd bynnag, oedd bod Llywodraeth Cymru wedi dewis cau hanner gwelyau'r ysbytai maes ddiwedd yr haf, am mai prin oedd y defnydd o'r capasiti ychwanegol. Prin y'i defnyddiwyd, oherwydd ataliodd y GIG yr holl driniaethau rheolaidd, ataliwyd gwasanaethau sgrinio a daeth mesurau atal afiechyd i ben. Yn ôl ym mis Ebrill, ddechrau mis Mai, gwyddem ein bod wedi osgoi'r gwaethaf, yn bennaf am nad yw'r coronafeirws yn lledaenu cystal yn yr awyr agored, a chawsom ein rhybuddio y byddai'r hydref a'r gaeaf yn llawer gwaeth wrth i bobl symud gweithgarwch dan do. Felly, pam y caewyd bron i 5,000 o welyau ysbyty—gwelyau a sefydlwyd i ymdopi â chleifion COVID, gwelyau a ddylai fod wedi rhyddhau ysbytai i ymdopi â'r degau o filoedd o gleifion a oedd yn daer eisiau triniaeth? Ond mewn llawer o achosion, ni dechreuodd triniaethau rheolaidd tan ganol mis Medi, ac roedd hyn yn golygu nad oedd y capasiti ychwanegol yn cael ei ddefnyddio i raddau helaeth, gan arwain Llywodraeth Cymru i ddod i'r casgliad nad oedd ei angen. Mae ei angen. Mae ei angen yn ddybryd.

Felly, mae angen inni barhau â thriniaethau nad ydynt yn rhai brys nawr, cyn iddi fynd yn argyfwng. Dylai'r ysbytai maes ganolbwyntio ar drin cleifion sy'n cael prawf positif ar gyfer y feirws SARS-CoV-2, gan adael gweddill y GIG yn rhydd i ymdrin â thriniaethau nad ydynt yn rhai COVID, a gweithio i leihau'r ôl-groniad o driniaethau hefyd—ôl-groniad sy'n parhau i dyfu wrth i'r pandemig barhau. Nid rhifau ar daenlen yn unig yw'r rhain; pobl yw'r rhain sy'n dal i aros, yn byw mewn poen, anghysur—cleifion y bydd eu cyflyrau'n parhau i ddirywio. Efallai y byddant yn gwaethygu i'r fath raddau fel bod angen triniaeth barhaus arnynt—gan olygu cost ychwanegol i'r GIG, ond yn bwysicach, gan effeithio ar fywydau a bywoliaeth y cleifion hynny a'u teuluoedd.

Felly, cawsom ein dal gan y coronafeirws ar y dechrau, ond rydym wedi cael peth amser i baratoi. Ac nid yw'r feirws yn mynd i ddiflannu dros nos, ond ni allwn adael iddo ddinistrio ein gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol. Ni allwn adael i bobl farw am nad ydynt yn cael eu trin oherwydd bod adnoddau'n cael eu canolbwyntio ar y pandemig. Ni allwn ychwanegu at ddioddefaint cleifion oherwydd bygythiad COVID-19. Mae ein dinasyddion yn haeddu gwell. Ni ellir atal gwasanaethau GIG yn barhaus oherwydd y pandemig. Rhaid inni barhau i drin cleifion Cymru drwy gydol yr ail don hon, gan roi camau ar waith i fynd i'r afael â'r ôl-groniad o driniaethau. Rhaid inni ehangu'r ysbytai maes unwaith eto, gan eu neilltuo ar gyfer trin cleifion sy'n cael prawf positif ar gyfer COVID, a chynyddu nifer y profion a wneir er mwyn sicrhau canlyniadau ar yr un diwrnod a'r gallu i brofi pawb sydd angen triniaeth. Drwy wneud hynny, mae gennym gyfnod atal byr go iawn ar waith i ganiatáu i driniaethau'r GIG barhau, gan achub bywydau a rhoi diwedd ar ddioddefaint drwy fynd i'r afael ag amseroedd aros am driniaeth. Diolch yn fawr.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl? Vaughan Gething.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r Aelod am ei haraith a'i dewis o ddadl heno.

Mae mynediad amserol at wasanaethau'r GIG wedi bod ac yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. O 2015 ymlaen, gwnaethom fuddsoddiad blynyddol ychwanegol sylweddol mewn gofal a gynlluniwyd. Arweiniodd hyn at bedair blynedd o ostyngiad parhaus yn nifer y cleifion a oedd yn aros dros 36 wythnos i ddechrau triniaeth. Erbyn mis Mawrth 2019, o'i gymharu â mis Mawrth 2015, roedd dros 36 wythnos wedi gwella 53 y cant, roedd amseroedd diagnostig wyth wythnos wedi gwella 75 y cant, ac roedd amseroedd therapi 14 wythnos wedi gwella 100 y cant. Roedd cyfanswm yr achosion brys lle ceid amheuaeth o ganser a gafodd eu trin yn y flwyddyn rhwng mis Medi 2019 a mis Awst 2020 16 y cant yn uwch na phum mlynedd yn ôl.

Ein cynlluniau GIG Cymru ar gyfer 2019-20 oedd parhau â'r gwelliannau blynyddol hynny. Fodd bynnag, o ganlyniad i effaith ddiymwad y newidiadau a orfodwyd gan Lywodraeth y DU i dreth a phensiynau staff y GIG, ni ellir cyflawni cynlluniau'r GIG. Arweiniodd effaith gychwynnol COVID ym mis Mawrth eleni, ynghyd â'r llanastr treth a phensiynau, at dros 28,000 o bobl yn aros dros 36 wythnos—mae hynny deirgwaith yn uwch nag ym mis Mawrth 2019.

Yn ystod misoedd cyntaf 2020, roedd y pandemig COVID-19 yn dechrau cael effaith ar draws systemau iechyd cyhoeddus y byd. Gan ddysgu o'r gwersi a welwyd yn Ewrop, ein blaenoriaeth strategol oedd cefnogi ein GIG i helpu i achub bywydau yma yng Nghymru. Ar 13 Mawrth, gwneuthum y penderfyniad anodd iawn i atal gofal a gynlluniwyd nad yw'n ofal brys. Cefnogwyd y penderfyniad hwn gan gyngor clinigol a'i nod oedd diogelu ein GIG fel y gallai helpu i achub bywydau'n well. Yn fuan ar ôl ein penderfyniad beiddgar yma yng Nghymru, gwnaeth gweddill y DU yr un peth. Parhaodd y gwaith o ddarparu gofal brys a gofal brys nad yw'n COVID, gan gynnwys ar gyfer canserau, lle roedd hi'n glinigol ddiogel i wneud hynny, drwy gydol yr haf. Yn ystod y misoedd diwethaf, lle bo hynny'n bosibl ac yn briodol, mae rhywfaint o weithgarwch rheolaidd hefyd wedi dechrau cael ei ddarparu.

Roedd gweithgarwch dewisol i gleifion mewnol rhwng mis Mawrth a mis Gorffennaf eleni wedi gostwng 55 y cant yng Nghymru, o'i gymharu â mis Mawrth i fis Gorffennaf yn 2019. Mae gwybodaeth reoli wedi dangos bod gweithgarwch gofal a gynlluniwyd i gleifion mewnol ac achosion dydd wedi cynyddu 56 y cant rhwng mis Mehefin 2020 a mis Medi 2020. Yn y Llywodraeth, rwyf wedi cydnabod bod rhaid inni gydbwyso'r risg o niwed o bedwar maes, a dyma sy'n sail i'n dull gweithredu eang ar draws y Llywodraeth: niwed uniongyrchol COVID ei hun, niwed gan system GIG a gofal cymdeithasol sydd wedi'i gorlethu, niwed o ostyngiadau mewn gweithgarwch nad yw'n COVID, a niwed o gamau gweithredu cymdeithasol ehangach, gan gynnwys cyfyngiadau symud. Mae ein penderfyniad i atal gweithgarwch rheolaidd ym mis Mawrth i leihau niwed COVID ei hun wedi arwain at godi'r risg o niwed o leihau gweithgarwch nad yw'n COVID. Mae hyn wedi arwain at dwf digynsail yn y rhestr aros am ofal a gynlluniwyd.

Gwelir y nifer sylweddol sy'n aros ym mis Awst 2020 yn y GIG yn Lloegr hefyd, yn ogystal ag yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Ddiwedd mis Awst 2020, cofnododd GIG Lloegr eu nifer fwyaf erioed o gleifion sy'n aros dros 18, 36 a 52 wythnos. Yn ddi-os, bydd cyflwr rhai o'r cleifion hyn yn gwaethygu a byddant yn wynebu niwed mewn rhai achosion. Mae hyn yn atgyfnerthu'r angen i gadw rheolaeth ar ledaeniad coronafeirws. Os bydd y feirws yn dechrau lledaenu'n eang eto, bydd tarfu ar wasanaethau nad ydynt yn rhai COVID a bydd mwy o niwed yn cael ei achosi—yn uniongyrchol o COVID, ond hefyd o niwed anuniongyrchol yn sgil lleihau gweithgarwch nad yw'n COVID. Ni allaf orbwysleisio pwysigrwydd newid y ffordd rydym i gyd yn byw ein bywydau. Rhaid inni beidio â cholli'r enillion yr ymladdwyd yn galed i'w cael o'r cyfnod atal byr a dychwelyd at y ffordd roedd pethau cyn inni ddechrau'r cyfnod diwethaf o ddwy wythnos a hanner.

Fodd bynnag, rydym wedi blaenoriaethu cleifion canser a chleifion gofal brys eraill. Rwy'n falch o ddweud ein bod, ym mis Awst 2020, wedi trin 623 o gleifion ar y llwybr brys i gleifion yr amheuir bod ganddynt ganser. Mae hyn yn ostyngiad o 13 y cant ar yr un cyfnod yn 2019, ond mae hefyd yn welliant o 13 y cant ers pum mlynedd yn ôl. O fis Mehefin eleni, fel rhan o'r cynlluniau ar gyfer chwarter 2, mae'r GIG wedi dechrau darparu mwy o weithgarwch gofal wedi'i gynllunio. Bu hyn yn her i'w weithredu ochr yn ochr â gofal COVID, gan fod angen ailgynllunio gwasanaethau ac adleoli staff i weithredu o fewn parthau gwarchodedig.

Mae'r mesurau diogelwch ychwanegol sydd eu hangen i ddiogelu cleifion a staff yn parhau i fod yn flaenoriaeth i mi, gan fod nifer y cleifion COVID yn parhau i godi unwaith eto yn ein cymunedau. Mae hyn yn effeithio ar y math o wasanaethau sydd ar gael yn ogystal â'u nifer. Lle roedd rhestrau llawdriniaethau cyn COVID yn cynllunio i gyflawni pedair llawdriniaeth er enghraifft, mae'r gofynion iechyd a diogelwch sy'n cynnwys cyfarpar diogelu personol a chadw pellter cymdeithasol wedi lleihau cynhyrchiant i ddau. Mae'r gwaith o gynnal adolygiadau wyneb yn wyneb yn ein hadrannau cleifion allanol, canolbwynt llawer o ysbytai, wedi lleihau 40 y cant i 50 y cant ar y gweithgarwch a gyflawnwyd yn flaenorol. Rwy'n falch o nodi, fodd bynnag, fod gweithgarwch rhithwir wedi cymryd lle rhywfaint o'r gweithgarwch a gollwyd. Mae tua 36 y cant o weithgarwch cleifion allanol bellach yn rhithwir. Bu modd gwneud hyn oherwydd ymroddiad parhaus ein staff, sydd wedi gallu cynyddu ein gweithgarwch rheolaidd yn y misoedd diwethaf, ac rwy'n dal i fod yn hynod ddiolchgar i'n GIG a'n staff gofal cymdeithasol. Maent wedi parhau i ddangos eu hymrwymiad proffesiynol a'u tosturi drwy gydol y cyfnod digynsail hwn.

Rydym wedi gweithredu ffyrdd newydd o weithio ar gyfer cefnogi cleifion mewn gwahanol ffyrdd. Fodd bynnag, ni fydd y ffyrdd hynny ar eu pen eu hunain yn ddigon i atal y twf parhaus yn ein hamseroedd aros. Byddwn yn ailddechrau cyhoeddi amseroedd aros cenedlaethol y GIG eto, gan ddechrau ar 19 Tachwedd. Bydd hyn yn rhoi darlun llwm o'r realiti sy'n ein hwynebu. Fel y dywedais o'r blaen, nid yw hyn yn unigryw i Gymru; mae'n broblem yn y DU ac mewn gwirionedd, mae'n broblem fyd-eang.

Mae'n bwysig ein bod ni fel Llywodraeth, a'r cyhoedd, yn sylweddoli maint yr her. Bydd angen inni gydweithio, ac mae gan bob un ohonom—y Llywodraeth, y GIG a'r cyhoedd—rôl i'w chwarae. Bydd y GIG yn cefnogi'r cyhoedd drwy addysg ac offer ar sut i chwarae mwy o ran yn eu gofal a'u hunanofal eu hunain. Ond nid oes ateb cyflym. Bydd yn cymryd blynyddoedd i bob gwlad yn y DU gael amseroedd aros yn ôl i ble roeddent, ac yma yng Nghymru, i barhau'n ôl ar ein llwybr gwella. Nawr, nid dyma'r sefyllfa y byddai'r GIG, y Llywodraeth, fi nac unrhyw un yng Nghymru ei heisiau. Rydym yn gwbl ymwybodol o'r effaith y mae hyn yn ei chael ar unigolion sy'n aros hyd yn oed yn hwy am eu triniaeth. Mae fy swyddogion yn gweithio gyda chlinigwyr ar draws ein GIG i ddeall pa gymorth arall y gellid ei roi i gleifion wrth iddynt aros.

Mae ein fframwaith adsefydlu cenedlaethol yn cydnabod y rôl allweddol y gall adsefydlu ei chwarae yn cynorthwyo pobl i gadw'n iach wrth iddynt aros. Mae byrddau iechyd yn dechrau datblygu gwasanaethau rhagsefydlu i gynorthwyo cleifion i gadw'n iach wrth iddynt aros ar restrau aros. Er y gallai hyn leihau'r angen am lawdriniaeth mewn rhai achosion, mewn achosion eraill, bydd angen llawdriniaeth o hyd. Rwy'n glir fod y Llywodraeth yn dal i ganolbwyntio ar fynd i'r afael â'r elfen bwysig hon. Bydd fy swyddogion yn parhau i weithio'n agos gyda chlinigwyr i ddeall yr opsiynau sydd angen inni eu hystyried i fynd i'r afael â'r effaith a welwn. Bydd angen i'r opsiynau fod yn sylweddol er mwyn ymdrin â maint y broblem. Ond fel ym mhob gwlad ym mhob cwr o'r byd ac yma yn y DU, byddwn yn byw gyda chanlyniadau effeithiau COVID am flynyddoedd lawer, hyd yn oed ar ôl i ni gael y feirws dan reolaeth. Rydym i gyd yn wynebu tasg sylweddol o'n blaenau. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:49.