Mae argyfwng COVID wedi dangos i ni i gyd, rwy'n meddwl, pa mor bwysig y gall cyflenwad bwyd lleol fod, a sut y mae'r system fwyd ddiwydiannol bresennol yn methu. Mae'n gwneud cam â chynhyrchwyr, mae'n gwneud cam â phroseswyr ac mae'n gwneud cam â'r rheini ohonom sy'n bwyta ac yn yfed y bwyd.

Cafwyd llawer o straeon adeg COVID, Lywydd, sydd wedi bod yn dorcalonnus i bob un ohonom, ond un a'm gofidiodd yn fawr oedd galwad ffôn gan ffermwr yn yr Hendy yn Sir Gaerfyrddin ar ddechrau'r argyfwng COVID, yn dweud ei fod yn gorfod arllwys ei laeth i lawr y draen am mai'r busnes lletygarwch oedd ei gwsmeriaid yn bennaf—siopau coffi ac yn y blaen—y tu allan i Gymru, ac roeddent wedi dweud wrtho nad oedd angen ei laeth arnynt. Ac roedd natur eu contract o'r fath fel ei bod yn eithaf anodd iddo ei werthu i unrhyw un arall. Ac yn waeth iddo ef a'i deulu, ychydig filltiroedd i fyny'r ffordd yn Llanelli, roedd teuluoedd yn colli gwaith, gyda mwy a mwy o deuluoedd yn dibynnu ar fanciau bwyd, ac eto, ni allai hyd yn oed roi'r llaeth hwnnw am ddim i neb, am nad oedd unrhyw gapasiti i'w werthu ymlaen.

Wel, edrychodd teulu Beynon-Thomas yn hir ar hynny a phenderfynu na allent oddef hynny, ac mewn amser byr iawn, fe wnaethant droi un o'u hadeiladau allan yn ganolfan basteureiddio ar raddfa fach ac maent yn gwerthu llaeth drwy beiriant gwerthu llaeth, sydd yn rhywbeth nad oeddwn erioed wedi clywed amdano o'r blaen, rhaid i mi ddweud. Ac mae cymaint o fanteision i hynny. Gall pobl leol brynu cynnyrch lleol, ffres iawn, ac mae'r holl elw'n mynd yn ôl i'r fferm ac yna'n cael ei wario'n lleol. Dywedodd tad Ifan Beynon-Thomas, y ffermwr ifanc a sefydlodd y fenter hon, ei fod yn credu bod ei fab yn wallgof pan ddechreuodd siarad am beiriant gwerthu llaeth, ond nawr, gall ei dad weld yr elw'n mynd yn syth i'r fferm wrth gwrs. Maent wedi gwneud cystal fel eu bod bron â bod wedi talu eu dyled o fewn ychydig fisoedd ac maent ar fin creu swydd newydd oherwydd bod y galw wedi bod mor fawr fel na all Ifan ddal i fyny â hynny a'i holl gyfrifoldebau ffermio eraill. Ac mae hyn, i mi, yn enghraifft wych o'r hyn y gallem ei wneud, ar raddfa fach, ond mae'r galw wedi bod yn enfawr ac erbyn hyn mae'n gwerthu i fusnesau lleol hefyd, a gall ehangu ei gapasiti pasteureiddio. Ac mae'n cael rhoi llaeth am ddim; nid oes raid gwastraffu dim. Un enghraifft fach leol yw honno o'r hyn y gallwn ei wneud a'r hyn y mae angen i ni fuddsoddi ynddo.

Y mater arall a amlygwyd drwy argyfwng COVID yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yw pwysigrwydd caffael cyhoeddus a chaffael cyhoeddus lleol. Rydym i gyd yn cofio—soniais am hyn yn y Siambr o'r blaen—y blychau bwyd ar gyfer ein cyd-ddinasyddion sy'n gwarchod a oedd yn cael eu prynu gan gwmni mawr ledled y DU. Roedd rhywfaint o'r bwyd yn anaddas a pheth ohono wedi pydru hyd yn oed. Pan oedd yr ail rownd—ac nid wyf yn beio'r Llywodraeth yn yr argyfwng am fynd am un cyflenwr mawr—ond pan oedd ail rownd y blychau bwyd hynny'n gallu mynd allan, roedd Cyngor Sir Caerfyrddin yn gallu defnyddio Castell Howell, cyflenwr bwyd lleol yn Cross Hands; roedd ansawdd y cynnyrch yn llawer gwell ac roedd yn llawer mwy priodol i'r bobl yn y cymunedau hynny ac wrth gwrs, mae'r holl arian hwnnw wedyn yn cael ei ailgylchu mewn swyddi lleol ac yn y gymuned leol. Rhaid inni—ac mae eraill wedi crybwyll hyn—atal gwariant y sector cyhoeddus ar fwyd rhag llifo allan. Mae 45 y cant o'r hyn y mae ein sector cyhoeddus yn ei wario ar fwyd yng Nghymru—ac fel y mae eraill wedi dweud, mae'n swm o dros £70 miliwn y flwyddyn—yn mynd allan o Gymru. Rhaid inni allu lleihau hynny.

Lywydd, nid yw'r system fwyd ddiwydiannol yn gweithio fel y mae. Mae'n gadael pobl mewn tlodi bwyd. Rwy'n llawn canmoliaeth i'r hyn y mae'r gwirfoddolwyr mewn banciau bwyd lleol yn ei wneud, ond rwy'n llawn cywilydd fod yn rhaid i bobl ddibynnu ar fanciau bwyd yn un o wledydd cyfoethocaf y byd, ac mae Llyr Gruffydd wedi crybwyll tlodi bwyd. Mae ein cynhyrchwyr bwyd yn aml yn fregus fel busnesau; yn aml, ni allant werthu ar y gyfradd—ni allant hyd yn oed wneud elw. Ac rydym yn wynebu budrelwa gan rai o'r cwmnïau mawr iawn, a phan edrychaf ar yr hyn y mae rhai o'r archfarchnadoedd a rhai o'r cyfanwerthwyr mawr eraill yn ei dalu i'n ffermwyr, nid wyf yn ymddiheuro am ddefnyddio'r gair 'budrelwa'. 

Fel y dywedodd Llyr, mae'n rhaid inni alinio'r holl fentrau bwyd. Mae pob un ohonynt yn gadarnhaol ynddi'i hun, ond mae angen iddo fod yn gyson. Mae angen comisiwn traws-sector i ddatblygu cynllun tuag at bolisi bwyd cynhwysfawr sy'n cyflawni i bob un ohonom.