Diolch, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig y prynhawn yma yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Heddiw, rwy'n falch o agor y ddadl hon ar y mater y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn ei godi'n barhaus dros y 18 mis diwethaf. Galwasom yn gyntaf am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yng Nghymru, ac rydym yn dal i deimlo bod pobl Cymru sydd wedi colli anwyliaid i'r clefyd erchyll hwn yn haeddu gwybod pob manylyn ynglŷn â sut yr ymdriniwyd â'r pandemig yng Nghymru yn benodol. Yn wir, dylid taflu goleuni ar arferion a phenderfyniadau da a drwg.

Ers ein galwadau am ymchwiliad dros 18 mis yn ôl, gwrthodwyd y galwadau'n barhaus gan y Llywodraeth Lafur, er bod ein galwadau am ymchwiliad cyhoeddus penodol wedi'u hadleisio gan bleidiau gwleidyddol eraill—gyda Phlaid Cymru hefyd yn galw am ymchwiliad cyhoeddus yng Nghymru ers dros 18 mis—a chan weithwyr iechyd proffesiynol a chyrff eraill hefyd wrth gwrs. Ond yn bwysig, y teuluoedd mewn profedigaeth sydd â'r alwad hon. Yn anffodus, rydym wedi gweld 9,000 o bobl yn marw yng Nghymru o ganlyniad i COVID-19, ond y teuluoedd mewn profedigaeth sydd, yn anad dim, yn galw am ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru. Rwyf o'r farn fod y bobl sydd wedi colli anwyliaid oherwydd COVID yn haeddu atebion, fel y mae'r bobl sydd wedi wynebu oedi cyn cael llawdriniaethau a phobl sydd wedi wynebu oedi cyn cael diagnosis o ganser, wrth gwrs, a gallai'r rhestr honno barhau. Yn ystod 18 mis cyntaf y pandemig, cafodd dros 50,000 o lawdriniaethau ac 1.3 miliwn o apwyntiadau eu canslo yn ysbytai Cymru.

Mae'r ffigurau'n pwysleisio'r pryderon fod costau'r cyfyngiadau symud yn ymestyn y tu hwnt i'r economi, ac maent yn symud i faes iechyd corfforol yn ogystal â meddyliol. Mae hyn yn atgyfnerthu'r neges hefyd pam ein bod angen ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru. Ond mae'n tanlinellu'r anawsterau a gawsom yn GIG Cymru, gyda'r ôl-groniad hiraf o driniaethau yn hanes Cymru, gydag un o bob pump o bobl ar restr aros, yn anffodus. Gan fod iechyd wedi'i ddatganoli, mae llawer o benderfyniadau wedi'u gwneud yma yng Nghymru gan y Prif Weinidog. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud penderfyniadau gwahanol ac wedi cymryd camau gwahanol i Lywodraethau mewn rhannau eraill o'r DU, a hynny'n gwbl briodol hefyd. Ond ar y cwestiwn hwnnw, byddwn yn dweud mai'r cwestiwn yma yw: pam? Pam y mae Llywodraeth Cymru yn amharod i gael ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru, yn ogystal ag ymchwiliad cyhoeddus yn y DU? Pam yr amharodrwydd i gefnogi'r ddau ymchwiliad cyhoeddus?

Mae'r Llywodraeth Lafur wedi gohirio gwaith mewn dau faes arwyddocaol—profi mewn cartrefi gofal ac ap tracio ac olrhain y GIG. Ar ôl i Loegr gyflwyno profion torfol mewn cartrefi gofal yn ystod y don gyntaf yn 2020, dywedodd y Prif Weinidog na allai weld unrhyw werth mewn cyflwyno profion ar draws holl gartrefi gofal Cymru. Ceisiodd Cymru ddatblygu ei hap olrhain ei hun ym mis Ebrill y llynedd—gan golli amser hollbwysig, wrth gwrs, cyn penderfynu bod yn rhan o ap y DU ar 17 Mai. Ni welai Llywodraeth Cymru unrhyw werth ychwaith mewn cyflwyno masgiau wyneb gorfodol dros haf 2020, er gwaethaf cyngor, ffaith a allai fod wedi arwain at gyfradd uwch o haint yng Nghymru. Yn wir, ni chyflwynodd y Prif Weinidog fasgiau gorfodol tan fis Medi 2020. Felly, nid yw'n gyfrinach ychwaith wrth gwrs fod cyfradd yr heintiau a ddaliwyd yn ysbytai Cymru wedi bod yn uchel iawn. Credaf fod rhaid i Lywodraeth Cymru—y Llywodraeth Lafur yma—ateb cwestiynau difrifol am heintiau COVID-19 a ddaliwyd mewn ysbytai yn ystod y pandemig a dangos bod gwersi wedi'u dysgu—hoffwn ddweud ar gyfer pandemig yn y dyfodol, ond yn anffodus ar gyfer adegau fel yr adeg rydym ynddi yn awr.

Mae'n debygol neu'n bendant fod 27 y cant o'r bobl a fu farw o COVID-19 wedi dal COVID-19 ar wardiau ysbytai. Yn Hywel Dda, canfu un cais rhyddid gwybodaeth fod un o bob tri o bobl wedi marw o COVID-19 ar ôl dal yr haint mewn ysbyty. A dyma un rheswm pwysig pam fod angen ymchwiliad sy'n benodol i Gymru. Ac yn anffodus wrth gwrs, y tu ôl i bob ystadegyn a chanran, mae pobl go iawn a phobl sydd wedi marw a theuluoedd sy'n galaru.

Ac nid yn y sector iechyd yn unig y mae'r Llywodraeth wedi bod â rheolaeth a dyletswydd i ddiogelu. Yn fy marn i, mae oedi cyn cyhoeddi cynllun ar gyfer busnesau, er gwaethaf galwadau gan y Ceidwadwyr Cymreig, wedi bod yn fethiant arall gan y Llywodraeth hon. A gwelsom y ffordd ofnadwy y cyflwynwyd cam 3 y gronfa cadernid economaidd, a ataliwyd gwta 36 awr ar ôl agor oherwydd nifer y ceisiadau a ddaeth i law. Mae lletygarwch, wrth gwrs, wedi dioddef yn fawr oherwydd y pandemig a'r penderfyniadau a wnaed gan y Llywodraeth yma yng Nghymru. Dyna pam ein bod angen ymchwiliad penodol i Gymru.

Er bod y sylw ar yr amrywiolyn newydd, mae hefyd yn bwysig nad ydym yn anghofio'r nifer di-rif o benderfyniadau sydd wedi'u gwneud dros y ddwy flynedd ddiwethaf, penderfyniadau sy'n rhaid eu harchwilio. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud yn barhaus, ac yn dal i ddweud, ei fod yn gwneud penderfyniadau yng Nghymru, ar gyfer Cymru, ac mae hynny'n iawn—yn briodol felly. Mae'n amheus pam nad yw am weld craffu'n digwydd ar y penderfyniadau a wneir yma. Ni ddylid caniatáu i'r Llywodraeth Lafur guddio y tu ôl i ymchwiliad cyhoeddus ar gyfer y DU gyfan. Mae arnaf ofn fod pobl Cymru yn haeddu gwell na gwleidyddiaeth bitw. Mae gan y Prif Weinidog un cyfle olaf i ddangos i'r genedl ei fod yn parchu datganoli ac yn derbyn atebolrwydd a ph'un a yw am wrthod atebion i'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan y pandemig hwn. Edrychaf ymlaen at y cyfraniadau yn y ddadl hon gan y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma.