Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei dad-ddethol.

Eitem 6 y prynhawn yma yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig heddiw: cymunedau lleol. Rwy'n galw ar Sam Rowlands i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7992 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

Yn credu bod Llywodraeth Lafur Cymru yn gadael cymunedau lleol i lawr.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddweud fy mod wrth fy modd yn cyflwyno'r cynnig heddiw yn enw Darren Millar? Am y tro olaf y tymor hwn, yn sicr, hoffwn ddatgan buddiant fel aelod etholedig o Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, gyda fy 14 mlynedd o fod yn gynghorydd tref a bwrdeistref sirol yn dod i ben, yn anffodus. Rwy’n siŵr fod pob un ohonom yn siomedig o glywed hynny.

Fel y mae ein cynnig heddiw'n ei nodi, mae

'Llywodraeth Lafur Cymru yn gadael cymunedau lleol i lawr.'

Am adeg i fod yn cael y ddadl bwysig hon, gyda phobl ledled ein gwlad yn mynd i'r blwch pleidleisio yfory a chyda chymaint eisoes wedi pleidleisio drwy'r post i benderfynu pwy fydd eu cynghorydd lleol nesaf. Rwy’n siŵr fod pob Aelod o bob rhan o’r Siambr yn rhannu’r brwdfrydedd sydd gennyf dros yr etholiad yfory, gan ei bod yn adeg mor bwysig i’n cymunedau. Mae cynghorwyr mor bwysig yn ein dinasoedd, ein trefi a’n pentrefi, hwy yw’r gwir hyrwyddwyr lleol sydd â’r grym a’r dyhead i sicrhau newid yn ein cymunedau pan fyddant wedi’u grymuso’n briodol i wneud hynny.

Wrth agor y ddadl heddiw, hoffwn ganolbwyntio ar dri maes lle credaf fod Llywodraeth Lafur Cymru yn gadael ein cymunedau i lawr. Y maes cyntaf yr hoffwn ganolbwyntio arno yw cyllid. Fel y gwyddom, mae’r Llywodraeth hon yng Nghymru, yn hanesyddol, wedi tanariannu ein cynghorau, ac mae hynny'n parhau i’w gorfodi i godi’r dreth gyngor i ddarparu’r gwasanaethau y mae galw cynyddol amdanynt. Ers i Lafur fod mewn Llywodraeth yma yng Nghymru, mae’r dreth gyngor wedi codi bron i 200 y cant ledled y wlad, gan ychwanegu £900 at fil cyfartalog cartrefi. Dyma pam fod gwelliant y Llywodraeth yn ddiddorol i mi, gan eu bod yn datgan nad yw Llywodraeth y DU wedi bod o ddifrif ynghylch yr argyfwng costau byw—yr un Llywodraeth Cymru a orfododd drigolion i dalu treth gyngor uwch drwy gyllido is, gan orfodi'r penderfyniadau anodd ac amhoblogaidd hyn ar ein cynghorau a'n cynghorwyr. Mae'n bryd i lywodraeth leol gael y cyllid go iawn y mae'n ei haeddu—cyllid sy'n deg ledled Cymru. Byddai hyn yn rhyddhau ein hyrwyddwyr lleol ac yn eu galluogi i wneud gwaith hyd yn oed yn well nag y maent yn ei wneud ar hyn o bryd.

Yn ail, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau i esgeuluso ein cymunedau lleol drwy beidio â chefnogi ac ymddiried mewn pobl sy’n cael eu hethol yn lleol. Fel y gŵyr Aelodau o bob rhan o’r Siambr hon yn iawn, cyflwynwyd datganoli, wrth gwrs, i ddod â grym mor agos â phosibl at y bobl, a’n cynghorwyr lleol sydd agosaf at bobl leol a materion lleol. Serch hynny, gyda Llywodraeth Lafur Cymru, mae’n amlwg nad ydynt am i ddatganoli fynd ymhellach na Bae Caerdydd. Ac fel y nodais wrth y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yr wythnos diwethaf, mae cynghorau a chynghorwyr yn parhau i fod yn rhwystredig ynghylch yr haenau o fiwrocratiaeth a’r haenau o lywodraethiant, byrddau a chyrff sy’n cael eu rhoi ar waith gan y Llywodraeth Lafur hon. Gellir gweld hyn drwy fyrddau gwasanaethau cyhoeddus, byrddau partneriaeth rhanbarthol, byrddau arweinyddiaeth rhanbarthol, cyd-bwyllgorau corfforedig, sydd oll yn glastwreiddio grym a rheolaeth y bobl a etholwyd yn lleol. Enghraifft arall o’r diffyg ymddiriedaeth mewn pobl a etholir yn lleol yw’r cyllid ôl-UE. Dro ar ôl tro, rydym yn clywed Llywodraeth Cymru yn ymosod ar Lywodraeth y DU am roi arian a chyllid yn uniongyrchol i’n cynghorau. Yn wahanol iddynt hwy, y Ceidwadwyr sy’n ymddiried mewn pobl a etholir yn lleol i wneud y penderfyniadau cywir ar gyfer y cymunedau, yn hytrach na bod mamlong Bae Caerdydd yn ceisio llywio’r hyn y mae cynghorau'n ei wneud dro ar ôl tro. Nawr yw’r amser i’n cynghorau ffynnu drwy ymddiried ynddynt i wneud yr hyn sy’n iawn i gymunedau yng Nghymru.

Y trydydd maes, a’r maes olaf lle mae Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau i adael ein cymunedau lleol i lawr yw balchder yn y lleoedd yr ydym yn byw ac yn gweithio ynddynt. Mae'n hanfodol ein bod yn grymuso ein cymunedau ymhellach gyda chynlluniau cymdogaeth, gan alluogi pobl leol i arwain ar ble y dylid adeiladu a datblygu tai a gwasanaethau newydd, ynghyd â chyflwyno cronfeydd perchnogaeth gymunedol i helpu cymunedau i reoli a llywio eu cyfleusterau a'u gwasanaethau lleol. Y pethau hyn sy'n creu ymdeimlad o berchnogaeth a balchder yn y lleoedd yr ydym yn byw ynddynt, gan roi'r grym hwnnw i bobl leol iawn.

Mae taer angen gwella llawer o’n cymunedau, ac mae llawer o hyn yn ymwneud â phethau sylfaenol iawn. Mae angen inni sicrhau bod biniau’n cael eu casglu’n brydlon, fod tyllau yn y ffordd yn cael eu llenwi, fod palmentydd peryglus yn cael eu hatgyweirio, a bod pobl yn cael yr addysg a’r gofal cymdeithasol y maent yn eu haeddu. A phan welwn bethau y gellid eu hystyried yn faterion bach yn cael sylw, rydym hefyd yn gweld busnesau’n ffynnu, gyda mwy o swyddi i bobl leol, balchder yn cael ei adfer yn ein trefi a’n pentrefi, a phobl leol ar y blaen wrth wneud penderfyniadau.

Wrth gloi’r sylwadau agoriadol hyn, Ddirprwy Lywydd, mae 23 mlynedd wedi bod ers i rym gael ei ddatganoli i Gymru, ac ers hynny, o dan Lywodraethau Llafur olynol a gafodd eu cynnal gan Blaid Cymru, prin y mae ansawdd bywyd wedi gwella i lawer o gymunedau Cymru. Mae cynghorau’n darparu’r gwasanaethau hollbwysig y mae ein trigolion yn dibynnu arnynt, ond mae’r degawdau o danariannu gan y Llywodraeth hon wedi golygu bod eu gallu i wella gwasanaethau cyhoeddus wedi’i lesteirio a’i ddal yn ôl. Nawr yw’r amser i gefnogi ein cymunedau a busnesau lleol, i ymddiried mewn pobl leol, ac i weithio gyda phob sector i wella cymunedau lleol a gwasanaethau lleol. Ers gormod lawer o amser, mae’r Llywodraeth hon wedi cymryd Cymru’n ganiataol ac yn credu mai hwy sy’n gwybod orau yn hytrach nag ymddiried mewn pobl leol. Dim ond drwy bleidleisio dros hyrwyddwyr lleol y Ceidwadwyr Cymreig y gall pobl adfer rheolaeth ar ddyfodol eu cymunedau a darparu cymunedau cryfach a mwy diogel. Galwaf ar bob Aelod i gefnogi ein cynnig a gwrthod y gwelliannau ger ein bron. Diolch yn fawr iawn.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt, i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gweithredu i amddiffyn cymunedau ledled Cymru rhag methiant Llywodraeth y DU i gymryd yr argyfwng costau byw o ddifrif a'i gwrthodiad i wrthdroi’r toriad niweidiol i gredyd cynhwysol. 

Cynigiwyd gwelliant 1.

Ffurfiol.

Galwaf ar Peredur Owen Griffiths i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.

Gwelliant 2—Siân Gwenllian

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn credu bod polisïau anflaengar llywodraethau olynol San Steffan—o dan y Blaid Lafur a'r Ceidwadwyr—a diffyg uchelgais Llywodraethau Llafur Cymru wedi gadael cymunedau Cymru i lawr.

2. Yn credu bod y Cytundeb Cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru yn sicrhau nifer o bolisïau trawsnewidiol a fydd o fudd i bobl a chymunedau Cymru.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a dwi'n cynnig y gwelliant yn ffurfiol yn enw Siân Gwenllian.

Bydd llawer o bobl mewn cymunedau rwy'n eu cynrychioli yn credu ei bod braidd yn rhagrithiol i'r Torïaid gyflwyno'r ddadl hon yma heddiw yn y Senedd. Rwy'n cynrychioli llawer o hen bentrefi a threfi glofaol ledled Dwyrain De Cymru. Bydd pobl sy’n byw yn y lleoedd hyn yn cofio’n iawn mai’r Torïaid a wnaeth eu gorau i ddinistrio calon y cymunedau hyn yn y 1980au. Dros y 12 mlynedd diwethaf, mae gwleidyddiaeth cyni, a gefnogwyd yn y blynyddoedd cynnar yn San Steffan gan wrthblaid Lafur ddof, wedi gwaethygu cenedlaethau o esgeulustod a thanariannu mewn cymunedau sy’n dal i ddioddef yn sgil cau'r pyllau glo.

Os yw’r Torïaid yn dymuno sôn am adael cymunedau i lawr yng Nghymru, dylent edrych yn ofalus arnynt eu hunain yn y drych yn gyntaf. A beth am y Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru? Wel, er yr hyn y byddai rhai o’r Aelodau yn y Siambr am i'w hetholwyr gredu, mae Plaid Cymru yn parhau i gefnogi ymchwiliad annibynnol i'r llifogydd a ddinistriodd gymunedau yn 2020. Dim ond rhai o’r lleoedd yr effeithiwyd arnynt yn fy rhanbarth i oedd Llanhiledd, Ystrad Mynach a Machen. Mae angen fforwm llifogydd Cymru hefyd i roi llais i’r cymunedau sydd mewn perygl er mwyn darparu cymorth ymarferol yn ogystal ag eirioli ar eu rhan. Byddai ymchwiliad annibynnol a fforwm llifogydd yn rhoi rhywfaint o gysur mawr ei angen i’r bobl na allant gysgu yn y nos pan fydd hi’n bwrw glaw, rhag ofn i hanes ailadrodd ei hun.

Mae’r diffyg gweithredu ar lygredd aer gan Lywodraeth Lafur nid yn unig yn syndod, ond mae hefyd yn addewid a dorrwyd. Bydd yn rhyddhad mewn lleoedd fel Hafodyrynys, lle bu’n rhaid dymchwel stryd oherwydd llygredd aer, pan fydd y polisi hirddisgwyliedig yn cael ei gyflwyno o’r diwedd, diolch i rôl Plaid Cymru yn y cytundeb cydweithio. Mae gwir angen y ddeddfwriaeth hon oherwydd yr hyn a adawyd ar ôl gan ein gorffennol diwydiannol, sydd wedi gwneud llawer o bobl yn ein cymunedau yn agored i lygredd aer. Amcangyfrifir y gall yr aer a anadlwn gyfrannu at ostyngiad mewn disgwyliad oes a marwolaethau, gan achosi rhwng 1,000 a 1,400 o farwolaethau yng Nghymru bob blwyddyn. Y gost i GIG Cymru yw oddeutu £1 biliwn y flwyddyn.

Yn olaf, hoffwn sôn am dlodi plant yng Nghymru. Mae'r ffaith bod traean o’n plant yn byw mewn tlodi yn warth cenedlaethol, ac mae wedi’i waethygu gan y ffaith bod yr ystadegyn ofnadwy hwn ar fin gwaethygu yn y misoedd a’r blynyddoedd i ddod. Mae gan Lywodraethau Torïaidd olynol yn San Steffan lawer i ateb drosto, ond mae mwy y gallwn ei wneud yma yng Nghymru, mwy o lawer. Mae diffyg rhaglen wrthdlodi yn y pum mlynedd diwethaf ers i Lafur gael gwared ar Cymunedau yn Gyntaf yn siomedig. Diolch i’r cytundeb cydweithio, sydd wedi rhoi llawer o ymrwymiadau maniffesto Plaid Cymru ar agenda’r Llywodraeth, ceir llygedyn o obaith mewn darlun tywyll. Bydd yr ymrwymiad i warantu pryd ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd yng Nghymru yn wirioneddol drawsnewidiol i filoedd o deuluoedd. Bydd y camau beiddgar i fynd i’r afael â’r argyfwng tai cynyddol yng Nghymru hefyd yn mynd i’r afael â’r doreth o ail gartrefi a thai anfforddiadwy. Mae’r cytundeb cydweithio hefyd yn cadarnhau bygythiad Llywodraeth y DU i genedligrwydd Cymreig gyda’r datganiad cryfaf hyd yma fod ein Senedd yma i aros. Mae’r ymrwymiad i ddiwygio etholiadol, ac o ganlyniad, i Senedd fwy, sy'n gryfach ac yn addas i’r diben, yn ymateb uniongyrchol i’r cyfrifoldebau cynyddol sydd gan y Senedd.

Yn olaf, mae ein cynllun i archwilio ffyrdd o gyflawni sero net erbyn 2035 yn hwb mawr ei angen i’r argyfwng hinsawdd, sef yr her a’r bygythiad mwyaf sy'n ein hwynebu am genedlaethau i ddod, yn sicr ddigon. Mae ein cymunedau wedi dioddef o dan bolisïau anflaengar Llywodraethau olynol yn San Steffan—ie, rhai Llafur a Cheidwadol—ac mae Cymru ar hyn o bryd yn dioddef canlyniadau diffyg gweithredu ar feysydd allweddol, megis llifogydd, llygredd aer a thlodi. Mae’r diffyg uchelgais hwn yn gadael cymunedau ledled Cymru i lawr, ac mae cymaint mwy y dylai’r Llywodraeth hon fod yn ymdrechu tuag ato. Diolch yn fawr.

Cynsail y ddadl hon heddiw yw cynnig gan y Ceidwadwyr sy’n cadarnhau bod Llywodraeth Geidwadol y DU yn gadael cymunedau lleol i lawr, neu dyna a ddylai fod. Mae fy nghymunedau'n gymunedau gwych. Maent wedi wynebu sawl her dros sawl degawd, maent wedi plygu weithiau, ond nid ydynt byth wedi cael eu curo, ac maent yn llawn o bobl wych. Rwy’n teimlo weithiau nad yw pobl o’r tu allan i’r Cymoedd byth yn deall yr ymdeimlad dwfn o berthyn a gwreiddiau sy’n ein cadw ni yno ac yn ein cadw gyda'n gilydd, doed a ddelo. Ac rydym wedi bod drwy adegau anodd iawn ac rydym wedi goroesi. Ond methiant Llywodraeth y DU i ddeall a chydymdeimlo â’r cymunedau hyn ac ymateb yn gadarnhaol i'w heriau yw'r methiant a welwn ar hyn o bryd.

Ac o ran yr Aelodau Ceidwadol yma yn y Siambr heddiw, ar y meinciau gyferbyn, yn draddodiadol, nid yw Llywodraethau Ceidwadol wedi bod yn gyfaill i fy nghymunedau i. Cawsom ein disgrifio unwaith, yn wir, fel 'y gelyn oddi mewn' gan Margaret Thatcher. Ac nid y glowyr yn unig oedd y gelyn oddi mewn, wrth gwrs, ond eu teuluoedd hefyd, eu cymunedau, y bobl a oedd yno. Ac mae'n anghofio, wrth gwrs, fod hyn bob amser, hyd yn oed bryd hynny, yn ymwneud â phobl yn chwilio am degwch a chyfiawnder cymdeithasol ac economaidd. Ond wrth gwrs, mae hynny'n hen hanes, onid yw? Mae amseroedd wedi newid, mae pethau wedi symud ymlaen, mae'n adeg arall, ac yn wir, yn ganrif arall.

Felly, gadewch inni symud ymlaen. Efallai fod yr wynebau wedi newid, ond cafodd yr ymagwedd ei datgelu ddoe, yn anffodus, yn y cyfweliad gyda Phrif Weinidog y DU, Boris Johnson—yr un hen stori. Roedd ei ymddangosiad ar GMTV ddoe, ar ôl pum mlynedd o absenoldeb, yn addysgiadol. Gofynnodd y sawl a oedd yn ei gyfweld gwestiwn syml iawn i Brif Weinidog y DU, ynglŷn â beth arall y gellid ei wneud i helpu Elsie, sy’n dewis teithio ar y bws drwy’r dydd i gadw’n gynnes am na all fforddio gwresogi ei chartref a bwyta hefyd—nid oes ganddi unrhyw arian ar ôl. 'Beth arall y gellir ei wneud?', gofynnodd y cyfwelydd. Ei ateb—ar ôl ymbalfalu a baglu i ddod o hyd i ateb plaen, mewn eiliad o hunanaddoliad llwyr, fe gymerodd y clod am gyflwyno’r tocyn bws am ddim y gall Elsie ei ddefnyddio. Mae'n rhaid bod Elsie wrth ei bodd fod ganddi Prif Weinidog y DU sy'n darparu bysiau cynnes, rhad ac am ddim i ofalu amdani wrth i'w chartref rewi.

Ar ôl hyn, fe wnaeth y cyfwelydd, a oedd wedi'i syfrdanu gan yr ymateb hwn, holi Prif Weinidog y DU eto ynglŷn â beth arall y gellid ei wneud ar gyfer Elsie, sydd wedi dihysbyddu'r holl opsiynau eraill sydd ar gael iddi. 'A fyddai'n werth cael gwared ar y TAW ar wresogi?’, gofynnodd, 'Beth am dreth ffawdelw ar elw syfrdanol y cwmnïau ynni tanwydd ffosil, sy'n defnyddio eu henillion i fantoli eu cyfrifon a thalu difidendau yn hytrach na helpu Elsie?' Unwaith eto, perfformiodd Prif Weinidog y DU yr hyn y gallai fod wedi cyfeirio ato, mewn gwirionedd, fel tric Chauceraidd, yr hyn y gallai Chaucer fod wedi cyfeirio ato fel torri gwynt ar lafar. Bustachodd a phaldaruodd, gan esbonio nad oedd unrhyw beth arall y gallai ef neu ei Lywodraeth ei wneud.

Mae Elsie yn byw ym mhob un o’n cymunedau yn awr. Pan ddywedwn fod pobl yn gwneud y dewis heddiw rhwng gwresogi a bwyta, nid dyfais rethregol mo honno, mae'n ffaith. Mae bellach yn dod yn fwyfwy cyffredin. Pan ddywedwn fod pobl yn mynd i fanciau bwyd mewn siwtiau ac mewn iwnifformau ar ôl bod yn y gwaith, nid yw hynny'n anarferol, dyma'r normal newydd. Mae Llywodraeth Geidwadol y DU bellach yn creu, yn fwriadol neu drwy esgeulustod, cenhedlaeth newydd o bobl yr ydym wedi’u gweld yn ein cymunedau o’r blaen o dan Lywodraethau Ceidwadol blaenorol—cenhedlaeth o dlodi mewn gwaith yn ogystal â thlodi ymhlith pobl ddi-waith. [Torri ar draws.] Fe ildiaf mewn eiliad. Cenhedlaeth o ddyled gynyddol, a’r genhedlaeth gyntaf, Darren, o lawer y mae eu rhagolygon bellach yn waeth na rhai eu mamau a’u tadau a’u neiniau a'u teidiau. Yn ystadegol, yn ffeithiol, mae'n wir. Beth sy'n digwydd, Darren?

Wel, os yw eisiau sôn am ragolygon i bobl, mae angen inni ddatrys ein system addysg yng Nghymru, y mae eich Llywodraeth yn gyfrifol amdani, a hon yw'r system addysg waethaf, yn anffodus, yn y Deyrnas Unedig. O ran yr hyn y mae'r Deyrnas Unedig yn ei wneud i helpu pobl ar hyn o bryd gyda'r sefyllfa costau byw yn ein gwlad, gwyddom fod y cyflog byw cenedlaethol wedi codi i'r lefel uchaf erioed—hwb o £1,000 y flwyddyn i'r rhai sy'n cael y cyflogau isaf. 

Ymyriad ydyw.

Gwyddom fod cyfradd tapr y credyd cynhwysol—

Credaf fod yr ymyriad—[Anghlywadwy.]

—wedi'i leihau, i roi £1,000 arall ym mhocedi'r 2 filiwn o bobl ar y cyflogau isaf ledled y DU.

A gaf fi ofyn—

Treth tanwydd—

Darren, a gaf fi ofyn ichi—[Anghlywadwy.]

—wedi'i rewi am 12 mlynedd yn olynol.

Darren. Darren.

A ydych yn gresynu—

Mae wedi mynd â munud yn barod.

A ydych yn gresynu at y cynnydd pitw yn y pensiwn—

Rwy'n credu ei fod wedi siarad yn rhy hir yn awr.

—y rhoddodd Llywodraeth Lafur flaenorol y DU i'n pensiynwyr, nad oedd hyd yn oed yn talu am becyn o gnau bob blwyddyn?

Cyn i chi ateb—

[Anghlywadwy.]—munud. Mae'n ddrwg gennyf, Ddirprwy Lywydd.

Mae'r Aelod yn gwybod y byddaf yn gwirio'r amseroedd, iawn. Cyn ichi ateb, a gaf fi atgoffa'r Aelodau mai diben ymyriadau yw gofyn cwestiynau, nid i wneud eich areithiau eich hun, o'r gorau?

Gofynnais gwestiwn.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae ein cymunedau, Darren, bellach wedi wynebu degawd o gyni yn y maes cyhoeddus hanfodol a thoriadau i nawdd cymdeithasol, sydd wedi bwyta i mewn i wasanaethau cyhoeddus ledled y DU ac sydd wedi gwneud pobl a oedd eisoes yn dlawd yn dlotach. O'r dreth ystafell wely i'r toriadau credyd cynhwysol, mae'r Llywodraeth Geidwadol bresennol hon yr un mor gyfarwydd i'n cymunedau ag yr oedd difaterwch tuag at gyflogaeth fyrhoedlog a threth y pen i Lywodraeth Thatcher. Yr un hen Lywodraeth yw hi. Felly, ar ôl degawd o gyni, mae ein cymunedau'n wynebu argyfwng costau byw'r Ceidwadwyr, sy'n cael ei waethygu gan brisiau ynni cynyddol ac amharodrwydd Llywodraeth y DU a Phrif Weinidog y DU i weithredu, ond mae'n cael ei waethygu gan benderfyniadau'r Ceidwadwyr.

Felly, wrth ddirwyn i ben—ar ôl yr ymyriad a barodd am funud—mae cymorth diweithdra bellach wedi gostwng i'w werth isaf mewn termau real mewn mwy na thri degawd. Mae gennym werth pensiynau a budd-daliadau, Darren, gyda thaliadau sydd wedi gostwng i'r pwynt isaf mewn 50 mlynedd. Mae gennym Sefydliad Joseph Rowntree yn dweud bod pensiynwyr a hawlwyr budd-daliadau wedi gweld gwerth eu taliadau'n gostwng mewn termau real mewn wyth o'r 10 mlynedd diwethaf. Maent yn dweud, Darren, o ran eu gwerth—faint o fara a llaeth y gallwch ei brynu yn y siopau—mai dyma'r gostyngiad mwyaf yn eu gwerth ers 1972. Daeth y cynnydd o £20 yr wythnos mewn credyd cynhwysol, a gyflwynwyd i helpu derbynwyr y dioddefodd eu hincwm o ganlyniad i'r pandemig, i ben ym mis Medi. Mae pobl wedi colli mwy na £1,000 o ganlyniad. Hyd yn oed gyda'r newidiadau—hyd yn oed gyda'r newidiadau—i fudd-daliadau mewn gwaith, megis lleihau'r gyfradd tapr a chynnydd o £500 yn y lwfans gweithio, bydd tri chwarter yr aelwydydd ar gredyd cynhwysol yn cael llai yn awr na'r hyn a gaent flwyddyn yn ôl, a bydd derbynwyr nad ydynt yn gweithio o gwbl yn colli'r ychwanegiad COVID i gyd, sy'n cyfateb i dros £1,000 y flwyddyn. Ac yn awr mae gennym godiadau treth, codiadau yswiriant gwladol—

Rwyf wedi rhoi mwy na digon o amser i'r Aelod am yr ymyriad. 

Yn wir, rwyf am ddweud, Ddirprwy Lywydd, gwrthwynebwch gynnig y Ceidwadwyr, a chefnogwch gynnig y Llywodraeth. Mae'r Ceidwadwyr yn gwneud cam â'n cymunedau. 

A gaf fi atgoffa'r Aelodau y byddaf yn neilltuo amser ar gyfer yr ymyriadau? Felly, nid oes angen imi gael fy atgoffa i wneud hynny, ond gofynnaf hefyd i'r Aelodau, pan fyddant yn ymyrryd, i ofyn cwestiynau a pheidio â gwneud datganiadau. Peter Fox. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n datgan buddiant hefyd fel cynghorydd yn sir Fynwy, a hynny am y tro olaf, gan orffen, fel Sam, gyrfa hir o 25 mlynedd mewn awdurdodau lleol. [Torri ar draws.] Ie. Ddirprwy Lywydd, mae ein cynnig yn iawn ar gynifer o lefelau, boed hynny ar deuluoedd a chymunedau, ar yr economi, ar y diffygion mewn cyrhaeddiad addysgol, ac wrth gwrs, fel y gwyddom i gyd yma, ar faterion pwysig sy'n wynebu ein GIG yng Nghymru. Pe bai—. Oherwydd bod pawb eisiau siarad am nawr, am y misoedd diwethaf hyn, yr ychydig flynyddoedd diwethaf, ond pe bai Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi gwneud mwy dros y 23 mlynedd diwethaf i adeiladu cymunedau cryfach a mwy gwydn, byddai'r cymunedau hynny mewn sefyllfa well o lawer i oresgyn yr heriau sy'n wynebu llawer ohonynt heddiw.

Yn yr un modd, pe bai mwy o ffocws wedi'i roi i gryfhau ein heconomi, drwy leihau rhwystrau i fewnfuddsoddi, hyrwyddo Cymru'n fyd-eang, drwy fwy o ymchwil a datblygu, gallai'r Llywodraeth fod wedi galluogi'r gwaith o greu llawer o ddiwydiannau newydd, gyrfaoedd newydd, gwell swyddi, gyda manteision enfawr i Gymru a'i chymunedau. Mae'r pethau hyn yn creu cyfleoedd bywyd i bobl a'u teuluoedd ac yn creu gobaith a dyhead ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Ond na, nid oes digon wedi'i gyflawni o dan Lafur Cymru. 

Nid yw nifer y plant o Gymru sy'n byw mewn tlodi, fel y nodwyd ar yr ochr arall i'r Siambr, hyd yn oed cyn yr argyfwng costau byw diweddar, ond wedi lleihau'n gymedrol mewn 20 mlynedd—

A wnaiff yr Aelod ildio?

Rwyf am orffen y pwynt hwn, os caf, Huw. Er bod Llafur Cymru wedi dweud na fyddai unrhyw blentyn yn byw mewn tlodi—Tony Blair—erbyn 2020.

A fyddai'r Aelod yn cydnabod, yn Llywodraeth 1997 i 2010, gyda Llafur Cymru yma a Llafur y DU yn Llywodraeth y DU, fod 1 filiwn o blant wedi'u codi allan o dlodi absoliwt—nid tlodi cymharol, tlodi absoliwt? Bydd ffigurau annibynnol yn dangos bod hynny'n wir. Bydd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn ei ddangos. A yw'n cytuno â'r ffigurau hynny, a beth a wnaeth y gwahaniaeth yn ei farn ef? 

Ffocws y ddadl hon yw'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud dros 20 mlynedd, ac nid yw Llywodraeth Cymru ond wedi codi ychydig iawn o blant allan o dlodi. Mae gennym yr un faint yn byw mewn tlodi yn awr ag a oedd gennym 20 mlynedd yn ôl. 

Felly, yn yr un modd, pe bai mwy o ffocws wedi bod ar—. O, rwyf wedi siarad am y rhan honno. [Chwerthin.] Mae'r pethau hyn yn creu cyfleoedd bywyd. Ac rwyf wedi sôn am y rhan honno hefyd, ond nid yw nifer y plant o Gymru sy'n byw mewn tlodi wedi lleihau, ac mae hynny'n gondemniad trist o'r hyn y mae'r Llywodraeth hon wedi llwyddo i'w gyflawni. Ac ydw, rwy'n cydnabod pa mor anodd yw hi i gynifer o ddinasyddion Cymru ar hyn o bryd, ond yr hyn rwy'n ei ddweud yw y gellid bod wedi gwneud mwy dros y blynyddoedd. Gellid bod wedi rhoi mwy o obaith ac arfau i fwy o deuluoedd gyflawni'r hyn y maent yn anelu ato. Felly, yn y cyswllt hwn, mae'r Blaid Lafur wedi gadael cymunedau lleol i lawr. 

Unwaith eto, rwyf wedi ailadrodd yn y Siambr hon fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cam â llywodraeth leol, ac yn sicr mae awdurdodau gwledig wedi gorfod darparu'r cannoedd lawer o swyddogaethau a gwasanaethau i'n dinasyddion flwyddyn ar ôl blwyddyn. Ac rwy'n siarad fel rhywun sydd â phrofiad sylweddol yn y maes hwn, o gofio fy mod wedi arwain yr unig gyngor dan reolaeth y Ceidwadwyr yng Nghymru ar hyn o bryd am dros 13 mlynedd. Sir Fynwy yw'r cyngor sydd wedi cael y swm lleiaf o arian yng Nghymru ers creu'r awdurdod lleol, ond er hynny, mae'n darparu nifer o'r gwasanaethau gorau yng Nghymru, gan gynnwys modelau gofal cymdeithasol arloesol a arweinir gan bobl, a darparodd lawer o ysgolion cynradd newydd, ysgolion cyfun newydd—dwy newydd yn ddiweddar, dwy arall i ddod—a chanolfannau hamdden newydd. Rydym wedi diogelu ein gwasanaethau diwylliannol, ac yn wir rydym wedi buddsoddi yn Theatr y Fwrdeistref yn y Fenni. Ac rydym hefyd wedi bod yn talu'r cyflog byw go iawn ers sawl blwyddyn, tra bo eraill ond yn siarad amdano. A flynyddoedd cyn i COVID daro, roeddem eisoes wedi gweithredu gweithio ystwyth, gan ganolbwyntio ar gydbwysedd bywyd a gwaith ein staff, a ddenodd gynghorau o bob rhan o'r DU i weld sut y gwnaethom hynny. Gallwn fynd ymlaen ac ymlaen. Ac rwyf wedi gweithio gyda llawer o Weinidogion—a'n Gweinidog yma heddiw yn wir—dros y blynyddoedd, ac maent yn gwybod beth y mae Cyngor Sir Fynwy wedi'i gyflawni dan reolaeth y Ceidwadwyr. Yn y pen draw, yr hyn sy'n gwthio cynghorau a reolir gan y Ceidwadwyr i weithredu yw'r sylweddoliad ein bod yn atebol i'r etholwyr, a chyda hynny mewn golwg, nid ydym byth yn cymryd ein trigolion yn ganiataol.

Felly, er mai sir Fynwy yw'r cyngor sy'n cael y lleiaf o arian yng Nghymru a hynny o bell ffordd, mae'n dal i lwyddo i gyflawni mwy na llawer o gynghorau sy'n cael eu rheoli gan Lafur. Yn rhyfedd iawn, mae cynghorau a reolir gan Lafur yn gyffredinol yn torri gwasanaethau hanfodol—ffordd o gael dau ben llinyn ynghyd—er gwaethaf y ffaith eu bod yn eistedd ar symiau enfawr o gronfeydd wrth gefn, fel y clywsom ddoe yn y Siambr hon. Nid yw'r Ceidwadwyr yn sir Fynwy wedi tynnu allan o bethau fel gwasanaethau a rennir, megis Cerdd Gwent neu Addysg Awyr Agored Gwent, fel y mae ein cymdogion wedi'i wneud. Rydym yn gwybod gwerth y pethau hyn ac rydym yn parhau'n ymrwymedig iddynt. Lle mae cynghorau Ceidwadol yn cyflawni dros gymunedau, mae fy mhrofiad i'n dweud wrthyf fod cynghorau Llafur yn gadael eu cymunedau hwy i lawr yn rhy aml. Ond mae mwy o waith da i ddod. O dan arweiniad deinamig y Cynghorydd Richard John a'i gydweithwyr galluog, ceir cynlluniau newydd a chyffrous ar gyfer sir Fynwy, sy'n cynnig y dechrau gorau posibl mewn bywyd i blant a phobl ifanc, gan rymuso pobl i fyw'n annibynnol, a chan ddarparu cymunedau cynaliadwy sydd wedi'u cysylltu'n well. Dyma ymrwymiadau beiddgar y Cynghorydd John a'i gydweithwyr. Mae Cyngor Sir Fynwy yn dempled i eraill edrych arno a dysgu ohono.

Felly, Ddirprwy Lywydd, mae arnaf ofn fod y cynnig fel y mae'n sefyll yn dangos yn gywir fod Llywodraeth Lafur Cymru, a Llafur ar bob lefel yn wir, wedi gadael eu cymunedau lleol i lawr. Diolch.

Cyn imi alw'r siaradwr nesaf, hoffwn groesawu esgobion Catholig Cymru a Lloegr, sydd yn yr oriel. Rwy'n ymwybodol eu bod yng Nghaerdydd ar gyfer eu cynhadledd. Felly, croeso. Ac rwy'n siŵr, ar wahân i'r ymgyrchu etholiadol rwy'n ei glywed, fod mater y ddadl mewn gwirionedd yn rhywbeth sy'n bwysig iawn i'r cymunedau y maent yn eu cynrychioli. Mabon ap Gwynfor. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Gadewch inni fod yn onest, nid dadl yw hon mewn gwirionedd; ymgais enbyd yw hi gan yr Aelodau gyferbyn i gael clipiau cyfryngau cymdeithasol yn barod ar gyfer yr etholiad yfory, ond gadewch inni fwrw yn ein blaenau er hynny. 

Mae Cymru yn gymuned o gymunedau. Dyna oedd ac ydy cri rhai o arweinwyr blaenllaw'r mudiad cenedlaethol, a hynny wedi bod dros y 100 mlynedd diwethaf, ac mae'n glir yr ydw innau, ac eraill, yn parhau i'w chanu heddiw. Felly, dwi yn ddiolchgar am y cyfle i drafod y mater yma sydd o'n blaen ni. Ond y gwir ydy nad y Blaid Lafur yng Nghymru, neu yn wir y Blaid Geidwadol yn y Deyrnas Gyfunol, sydd yn gadael cymunedau Cymru i lawr, ond, yn hytrach, y syniadaeth neo-ryddfrydol sy'n dra arglwyddiaethu ar eu meddylfryd sydd yn ein gadael ni i lawr. Dyma'r meddylfryd arweiniodd at y Ceidwadwr nodedig, Norman Tebbit, yn dweud, 'Get on your bike', heb gonsérn o fath yn y byd am bobl yn ein cymunedau ni. Yn yr un modd, wrth drafod ail dai a'r ymgyrch 'Hawl i fyw adra', mae aelodau'r blaid Geidwadol oddi draw yma wedi gofyn pa hawl sydd gan bobl i fyw yng nghymuned eu magwraeth.

Felly, beth ydy cymuned? Yn ôl y meddylfryd yma, dydy cymuned yn golygu dim byd. Casgliad o adeiladau yn unig ydyn nhw, efo pobl yn mynd ac yn dod. Rydym ni'n gweld hyn yn gynyddol heddiw, onid ydym, wrth i bentrefi a threfi bach ddatblygu yn ddim mwy na satellites ar gyfer dinasoedd mwy: commuter towns, ble mae pobl yn rhoi eu pennau lawr gyda'r nos er mwyn teithio yn ôl ac ymlaen i'r gweithle. Ond pobl sy'n gwneud cymuned, boed yn gymuned ddaearyddol fach neu'n genedl, neu yn wir yn gymuned ar-lein. Pobl a pherthynas pobl a'i gilydd ddylai fod wrth wraidd pob dim yr ydym ni yn ei drafod yma: y sgyrsiau bach yna rhwng rhieni wrth giât yr ysgol am 3.00 y prynhawn, y plant yn chwarae yn y parc ar ddiwrnod braf, yr ymholiad yna, 'Sut mae dy fam neu dy dad?' wrth ichi daro mewn i rywun yn prynu bara yn y siop, y dathlu neu'r gwgu wrth ichi weld yr hogiau neu'r merched yn llwyddo ar y maes chwarae ar ddydd Sadwrn neu'r Sul, y capel neu'r eglwys, y dafarn, y cyfarfod cyhoeddus, y gyngerdd, y bingo, y clwb cerdded. Hyn oll a llawer iawn mwy ydy'r gwead cymdeithasol cyfoethog sy'n creu cymuned. Ond, heb hyn, heb yr ysgol gymunedol, heb y dafarn, y capel, y neuadd, y maes chwarae, y parc, y siop, y bws, y bingo, heb y pethau yma nid cymuned sydd gennym ni, ond yn hytrach creisis iechyd meddwl wrth i bobl fyw mewn seilos unig. Mae'r drefn neo-ryddfrydol yn trin ein cymunedau fel chwareli, yno i gael eu hecsbloetio er mwyn dwyn cyfoeth, ond yna'n cael eu hamddifadu pan fo'r cyfoeth yno yn dirwyn i ben.

Mae pob elfen o bolisi cyhoeddus neu fuddsoddiad preifat yn ddibynnol ar niferoedd pobl, nid anghenion pobl, a dyna i chi neo-ryddfrydaeth yn ei grynswth. Oherwydd, wrth wraidd hyn, y ffon fesur ydy gwerth am arian, nid safon byw, nid gwerth cymunedol. Dyna sy'n cyflyru cymdeithas heddiw yn anffodus; dyna neo-ryddfrydaeth.

Mae yna sawl enghraifft o hyn, ond dwi am gyfeirio at un enghraifft i gloi. Ystyriwch gynllunio: heddiw, gall cwmni adeiladu mawr wneud cais i adeiladu stad fawr o dai. Does dim rhaid i'r stad yma gynnwys ysgol na feddygfa, hyd yn oed. Gall yr adran gynllunio geisio gorfodi rhyw barc chwarae bach neu ffordd gyswllt a gofyn am geiniogau i fynd tuag at yr ysgol leol, ond yn elfennol gall datblygwr gael prosiect fydd yn dwyn elw mawr iddo ar draul y gymuned.

Os ydy'r datblygiad yn cael ei wrthod, yna gall y datblygwr apelio i'r arolygydd cynllunio. Ond, os ydy'r datblygiad yna'n cael ei ganiatáu, ble mae hawl i'r gymuned i apelio? Does gan y gymuned ddim hawl i apêl o gwbl. Mae hyn yn un enghraifft o'r system a'r drefn neo-ryddfrydol yn rhoi elw ac anghenion cyfalafol o flaen anghenion cymunedol, ac mae'n dangos mai'r drefn neo-ryddfrydol bresennol sydd yn milwrio yn erbyn cymunedau.

Dyna pam dwi'n gofyn i chi bleidleisio yn erbyn y cynnig—[Torri ar draws.] Wel, wrth fy mod i'n gorffen, wrth gwrs, Sam.

Diolch, Mabon. Rydych yn gwneud rhai pwyntiau diddorol iawn, yn enwedig ynglŷn â pherchnogaeth gymunedol a'r diffiniad o gymunedau. Felly, a fyddech yn cytuno â mi ar y pwyntiau a godais yn gynharach mai'r hyn a welwn ar hyn o bryd yw'r diffyg ymddiriedaeth yn y berchnogaeth gymunedol honno, a bod rhai rhwystrau yn y ffordd nad ydynt yn caniatáu i gymuned gael ymdeimlad o berchnogaeth ar rai o'r asedau cymunedol a phethau eraill a allai fod ar gael iddynt ar hyn o bryd, a bod angen i hynny newid?

Yn wir, dyna oedd un o'r ychydig bethau roeddwn i yn cytuno efo yn dy gyfraniad di, Sam. Mae'r angen i gael perchnogaeth leol yn fwy nag erioed, a dwi'n gobeithio'n sicr y byddwn ni'n gwthio i weld mwy o hynny yn ystod y Senedd yma, ac mi ydyn ni'n barod yn gweld cefnogaeth drawsbleidiol i'r cysyniad yna o gael perchenogaeth leol ar asedau cymunedol. Diolch yn fawr iawn.

Fy natganiad i yw na fyddaf yn ymladd unrhyw etholiadau ar ôl 10 mlynedd fel cynghorydd cymuned etholedig Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr. 

Nawr, gadewch imi siarad am Ben-y-bont ar Ogwr. Rwyf am ei wneud yn syml. Roedd Pen-y-bont ar Ogwr yn arfer bod yn dref fywiog, yn llawn bywyd, busnesau a siopwyr. Mae llawer o bobl bellach yn siopa ar-lein, neu'n mynd i Gaerdydd neu Abertawe. Mae'r dirywiad yn wirioneddol drist. Y cyfyngiadau symud oedd yr hoelen olaf yn yr arch i lawer o fusnesau a oedd eisoes yn ei chael hi'n anodd, ac i'r rhai sy'n dal ar agor, nid yw masnach wedi dychwelyd i'w lefelau cyn COVID. Dylem wneud popeth yn ein gallu i helpu ein busnesau i ffynnu wrth inni ailgodi ar ôl y pandemig. Rydym eisiau iddynt ffynnu, nid goroesi'n unig. Ond y realiti trist yw bod y Llywodraeth Lafur hon yn cosbi ein busnesau yng Nghymru drwy fod â'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain.

Mae canol trefi fel Pen-y-bont ar Ogwr mor bwysig i fywydau cymdeithasol pobl a'u lles cyffredinol. Dyna pam y dylai pobl leol chwarae rôl ganolog yn nyfodol canol eu tref a'u cymuned. Mae gan y Ceidwadwyr Cymreig gynllun clir i adeiladu cymunedau cryfach a mwy diogel ac adfywio canol ein trefi a'n strydoedd mawr. Ac nid yn unig hynny, rydym hefyd eisiau rhoi grym yn ôl yn nwylo pobl leol fel y gallant arwain y ffordd o ran penderfynu lle dylid adeiladu tai a sefydlu gwasanaethau newydd. Rydym eisiau gweld trigolion yn prynu cyfleusterau lleol sydd mewn perygl, megis y dafarn, y siop a'r llyfrgell leol, sy'n aml yn ganolbwynt i'n cymunedau. Gall cynlluniau cymdogaeth lleol a'r gronfa perchnogaeth gymunedol ddatgloi'r potensial sydd wedi bod yn glir ond sydd wedi ei golli o dan y Blaid Lafur, yn anffodus.

Dychmygwch yr hyn y gallai tref fywiog ei wneud i iechyd ei chymunedau cyfagos. Gallem dynnu'r pwysau oddi ar bobl sy'n ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd a gwneud Pen-y-bont ar Ogwr yn dref y gall ei thrigolion fod yn falch ohoni eto. Er mwyn i Ben-y-bont ar Ogwr ffynnu, mae angen inni wneud canol y dref yn lle deniadol i fuddsoddi ynddo unwaith eto, drwy ostwng y costau i fusnesau bach a gweithio gyda Heddlu De Cymru i leihau'r ymddygiad gwrthgymdeithasol sy'n codi ofn ar gynifer o bobl ac yn eu hatal rhag mynd i mewn i'r dref.

Yn ogystal â'r codiadau arfaethedig yn y dreth gyngor, gofynnir i bobl Pen-y-bont ar Ogwr ddioddef bil ynni cyfartalog o bron £700 y cartref. Yn y DU, amcangyfrifir bod 12 y cant o aelwydydd mewn tlodi tanwydd wrth iddynt orfod dewis rhwng bwyd, gwres a hyd yn oed y dreth gyngor. Mae angen gwneud mwy i ddarparu ynni o ffynonellau diogel ar gyfer ardal Pen-y-bont ar Ogwr. Ym mis Chwefror eleni, cwympodd tyrbin gwynt ar fferm sy'n darparu trydan ar gyfer tua 18,000 o gartrefi. Nid yn unig y mae hyn yn beryglus i unrhyw un sy'n agos at y tyrbin ei hun, ond mae'n rhoi pobl sy'n agored i niwed mewn perygl, yn enwedig y rhai sy'n dibynnu ar drydan i gadw gwasanaethau hanfodol yn weithredol.

Yn ddiweddar, mae Llywodraeth y DU wedi lansio cynllun i roi bywyd newydd i ganol trefi yn Lloegr. Bydd y gyfraith newydd yn gorfodi landlordiaid i osod unedau manwerthu sydd wedi bod yn wag am chwe mis neu fwy. Gall awdurdodau lleol gynnal arwerthiannau rhent, gan roi cyfle i fusnesau newydd lesio eiddo am gost fforddiadwy a rhoi cyfle iddynt lwyddo. Byddai Pen-y-bont ar Ogwr yn ardal wych ar gyfer strategaeth o'r fath yng Nghymru, gyda chymaint o eiddo gwag. Rwy'n annog y Prif Weinidog i ystyried y cynllun hwn ac ystyried Pen-y-bont ar Ogwr ar gyfer hyn.

Nid canol y dref yw'r unig ardal ym Mhen-y-bont ar Ogwr sy'n cael ei hesgeuluso. Nid oes gan Ben-y-Fai unrhyw lwybrau cerdded na beicio. Ni allwn gerdded i Ben-y-bont ar Ogwr, sydd ond 2 filltir i ffwrdd. Ni all ein plant gerdded i'w hysgolion am nad oes llwybrau cerdded na beicio diogel iddynt eu defnyddio. Am drueni. A hyn er bod Pen-y-Fai yn cael cymorth o dan y cynllun teithio llesol. Mae trigolion Pen-y-Fai yn gaeth ym Mhen-y-Fai oni bai eu bod yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus neu'n gyrru. A pheth arall: nid oes croesfan i gerddwyr ger yr orsaf betrol ar Heol Tondu, gan ynysu pobl ymhellach am na allant groesi'r ffordd yn ddiogel. A fydd angen i rywun gael ei ladd neu ei anafu'n ddifrifol cyn y rhoddir camau ar waith i unioni hyn?

Mae angen i'r Aelod ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda.

Rwyf am wneud un pwynt olaf, syr.

Mae pobl Pen-y-bont ar Ogwr yn haeddu gwell, a rhaid inni wneud mwy i sicrhau bod ganddynt fan lle gallant fagu teulu a chael cymuned a chartref sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Diolch.

A gaf fi ddatgan fy mod yn gynghorydd yn sir y Fflint, am y diwrnod olaf?

Pan fyddwch yn cerdded o amgylch y gymuned rwy'n falch o fod yn rhan ohoni, gallwch weld beth sydd wedi'i gyflawni diolch i bolisïau a buddsoddiad Llywodraeth Lafur Cymru yn gweithio gyda chyngor sir y Fflint o dan arweiniad Llafur: ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, darpariaeth feithrin newydd estynedig, buddsoddiad mewn adeiladau cymunedol, tai cymdeithasol newydd, cynnydd hyd at 500 yn nifer y tai cyngor, cynlluniau amlenni, paneli solar ar fyngalos pensiynwyr yn lleihau'r hyn y mae'n rhaid iddynt ei dalu, cyfleusterau chwarae—rydym wedi cadw'r holl gyfleusterau chwarae ac rydym yn ailfuddsoddi yn y rheini—llwybrau beicio, croesfannau i gerddwyr—felly, beth sy'n digwydd gydag Altaf yno—ac mae'r rhestr yn parhau.

Dros y 15 mlynedd diwethaf, yn ogystal â bod yn gynghorydd sir, rwyf hefyd wedi bod ar ddau gyngor cymuned, pwyllgor neuadd bentref, pwyllgor Hafan Deg, pwyllgor yr eglwys a phwyllgor y cylch chwarae. Rwyf wedi trefnu gwyliau, carnifalau, sioeau ffasiwn, digwyddiadau codi arian a thrafnidiaeth gymunedol, ac wedi helpu i adnewyddu neuadd y pentref a sawl man chwarae. Mae'n ymwneud â phobl. Mae'n ymwneud â darparu pethau i bobl, i'r gymuned. Y bobl yw'r gymuned.

Nid yw'r gronfa datblygu gwledig, a oedd yn arian Ewropeaidd drwy Lywodraeth Cymru ac asiantaethau datblygu gwledig—roeddwn ar un o'r rheini hefyd—yn bodoli mwyach ac nid yw Llywodraeth y DU wedi cyflwyno unrhyw beth tebyg ar ôl Brexit, ac mae angen ei hailgyflwyno. Roedd yn darparu cyllid sbarduno ar gyfer digwyddiadau a phrosiectau cymunedol, bwrsariaethau i fusnesau newydd—rwyf wedi clywed rhai'n sôn am hynny yn y newyddion yn ddiweddar hefyd, pa mor bwysig ydoedd ac roedd yn ddefnyddiol iawn—gwelliannau cymunedol i greu ymdeimlad o le, megis gwefannau ac arwyddion, ac i greu cymunedau. Mae mesur canlyniad anhygoel y gwelliannau bach hyn i adeiladu cymunedau cryf bob amser wedi bod yn anodd, ond mae'r buddsoddiad yno i'w weld. Mae enghreifftiau o ddigwyddiadau a ariennir gan y ffrwd ariannu hon yn cynnwys Gŵyl Eirin Dinbych, y mae Gareth yn sôn yn aml amdani—rwy'n gweld Gareth ar y sgrin; Gŵyl Fwyd a Diod yr Wyddgrug a phabell y cyflenwyr bwyd yn sioe Fflint a Dinbych.

Mae grant rhaglen cyfleusterau cymunedol presennol Llywodraeth Cymru wedi helpu i adnewyddu neuaddau pentref a chyfleusterau cymunedol mewn ardaloedd difreintiedig. Mae'r cylch ariannu diweddaraf wedi dyfarnu cyfran o £1.78 miliwn i 24 o grwpiau cymunedol, gan gynnwys Sefydliad Enbarr yn sir y Fflint, tuag at atgyfodi hen adeilad John Summers i alluogi'r gymuned leol i fanteisio ar gyfleoedd cyflogaeth. Cyn hynny, cafodd Clwb Rygbi y Rhyl a'r Cylch, Gareth, £490,000 gan Lywodraeth Cymru o dan yr un cynllun, a welodd y clwb yn symud o'r tu allan i'r dref gyda llwybrau trafnidiaeth cyfyngedig i ganol ardal ddifreintiedig lle'r oedd y gyfran o bobl a oedd yn berchen ar geir yn isel, gyferbyn ag ysgol uwchradd ac wrth ymyl llwybr beicio, gan alluogi mynediad hawdd i ysgolion lleol ac ardaloedd preswyl. Ac ers agor, er gwaethaf y pandemig, mae bellach yn cyflogi 20 o staff amser llawn, mae ganddo 26 o grwpiau'n defnyddio'r cyfleusterau, gan gynnwys corau, grwpiau ymarfer corff, Knit and Natter, a disgo wythnosol i bobl ag anableddau. Maent bron â dyblu nifer y bobl sy'n cymryd rhan mewn rygbi—

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad? Rwyf wedi cael cais am ymyriad gan Gareth Davies. 

Gwnaf siŵr, Gareth. 

Gareth Davies.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch eich bod wedi sôn am glwb rygbi y Rhyl. Mae'n ymddangos bod llwyddiant clwb rygbi y Rhyl yn parhau ac mae'r asedau cymunedol yno'n wych. A fyddech yn cytuno bod angen cyflymu'r cyllid ar gyfer canol y dref a chyllid Llywodraeth Cymru i adeiladau'r Frenhines er mwyn cynorthwyo gyda datblygiad y stryd fawr a hefyd i wella'r potensial sydd gan y Rhyl fel tref?

Roeddwn yn cyfeirio at y clwb rygbi, felly rwy'n gwybod amdano, ond gwn am adeiladau'r Frenhines hefyd. Mae'r holl gyllid hwn yn bwysig iawn, boed yn arian Ewropeaidd, yn arian gan Lywodraeth Cymru, neu'n gyllid gan Lywodraeth y DU hefyd. Mae'n bwysig iawn sicrhau cyfleusterau i'n trigolion, felly gallaf gytuno â chi.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi ariannu hybiau dysgu. Ymwelais â Tŷ Calon yn Queensferry yn ddiweddar, cyfleuster chwaraeon a chymunedol cyfunol arall a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru. Mae drws nesaf i ganolfan gofal dydd i oedolion ag anableddau a ariennir gan Lywodraeth Cymru, Hwb Cyfle, a'r uned cyfeirio disgyblion. Caiff ei gynnal gan elusennau a sefydliadau amrywiol sy'n rhedeg cyfleusterau a dysgu cymunedol. A bydd y ganolfan iechyd a lles gyntaf o'i bath yn cael ei hadeiladu ym Mhen-y-groes, ar safle hen ddepo bysiau, gan weithio mewn partneriaeth â Grŵp Cynefin, Cyngor Gwynedd a'r bwrdd iechyd. Bydd yn hyb modern a fydd yn cynnig mynediad at wasanaethau iechyd, deintyddol, fferylliaeth a gwasanaethau ataliol, gwasanaethau cymdeithasol, gofal i'r henoed, swyddfeydd, cyfleuster crèche a lle celf ar y safle i'r gymuned leol, gyda chyllid o gronfa gofal integredig Llywodraeth Cymru.

Nawr, mae hyn i gyd er gwaethaf y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi torri cyllid gwasanaethau cyhoeddus, a byddai Cymru £3 biliwn yn well ei byd pe bai cyllid gan Lywodraeth y DU wedi codi yn unol â'r economi. Ac yn awr rydym wedi colli cyllid Ewropeaidd, yr oedd Cymru'n fuddiolwr net ohono. O'r ffrwd ariannu newydd yn y DU, y gronfa adfywio cymunedol, cafwyd 26 o geisiadau aflwyddiannus o Gymru a channoedd o bob rhan o'r DU. Gwiriais hyn, ac roedd 21 tudalen ohonynt. Nid Llywodraeth Cymru sy'n gadael cymunedau Cymru i lawr; mae Brexit a'r cyllid newydd cwbl anaddas i'r diben wedi golygu bod llai o gyfleoedd buddsoddi i gymunedau—

Mae angen i'r Aelod ddirwyn i ben yn awr.

—ac mae angen i Lywodraeth Dorïaidd y DU gamu i'r adwy a darparu'r cyllid sydd ei angen ar fyrder i wasanaethau cyhoeddus, nid eu torri. Diolch.

Fel y mae pawb arall wedi'i wneud, hoffwn ddatgan fy mod yn gynghorydd—dim ond am ychydig ddyddiau eto. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i fy nghyd-Aelod, Sam Rowlands, am agor y ddadl ac i fy holl gyd-Aelodau eraill am eu sylwadau hyd yn hyn. Er ein bod wedi sôn am y gwahanol faterion sy'n wynebu ein cymunedau, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i siarad am y system o gynllunio canolog gan y Llywodraeth sydd gennym yma yng Nghymru, a sut y bydd bob amser yn methu deall anghenion a dymuniadau cymunedau lleol ar gyfer y dyfodol yn ddigonol. Felly, bydd bob amser yn methu darparu'n effeithiol ar eu cyfer. Mae rhai o'r methiannau a welwn heddiw yn ein cymunedau yn deillio o'r ffaith na wnaeth Llywodraeth Cymru ragweld y newidiadau mewn cymunedau bum, 10 neu hyd yn oed 15 mlynedd yn ôl, ac felly ni wnaeth ddatblygu polisi priodol.

At hynny, mae'r broses gymharol araf o ddeddfu yn golygu ei bod yn cymryd sawl blwyddyn i ddata gael ei gasglu'n ddigonol, i bolisi gael ei ysgrifennu a chael ei basio wedyn drwy'r Siambr, sy'n golygu bod cydlyniant cymunedol yn aml yn cael ei golli neu ei niweidio ymhell cyn i gamau gael eu cymryd yn y pen draw. Mae hyn wedyn yn golygu bod y Llywodraeth bob amser yn gorfod dal i fyny i adfer yr hyn a gollwyd, ac mae pobl yn mynd yn ddi-hid ynghylch y system hon o Lywodraeth. 

Credaf mai'r hyn sydd ei angen mewn gwirionedd i helpu ein cymunedau lleol yw'r gallu iddynt benderfynu'n fwy effeithiol beth sy'n gweithio orau iddynt hwy, ac yna i'r Llywodraeth eu cefnogi mewn modd amserol, sy'n caniatáu ar gyfer ymateb cymunedol ystwyth i fygythiadau dirfodol. Gallai'r cymorth hwn fod yn system o ddeddfwriaeth dros dro a roddir mewn grym er mwyn atal problemau rhag gwaethygu, ac sy'n para hyd nes y cesglir mwy o dystiolaeth neu hyd nes y caiff gweithdrefn ddeddfwriaethol lawnach ei phasio. 

Beth am ddefnyddio felodrom Maendy fel enghraifft ymarferol. Mae Ysgol Uwchradd Cathays eisiau ehangu i'r safle, ac wrth wneud hynny, byddant yn dinistrio ased cymunedol lleol a hanesyddol. Felly, mae'r gymuned wedi'i chornelu gan Gyngor Caerdydd, oherwydd os nad ydynt yn cytuno i ildio eu felodrom poblogaidd, ni wneir unrhyw waith uwchraddio i Ysgol Uwchradd Cathays, neu ddim ond gwaith uwchraddio cyfyngedig. Credaf ei bod yn anghywir rhoi cymuned mewn sefyllfa o'r fath, oherwydd mae'n creu rhaniadau hirdymor, gan y bydd rhai pobl yn brwydro i achub y felodrom ac eraill yn ymladd dros uwchraddio'r ysgol. Mae'r rhaniadau hyn hefyd yn bersonol dros ben. Er enghraifft, nid oes amheuaeth y bydd y rhai sy'n brwydro i achub y felodrom yn cael eu cyhuddo'n annheg o fod eisiau amddifadu plant o addysg well. 

Mater arall yw'r ffaith nad oes gan gymunedau lleol bŵer i gydnabod yn ffurfiol ac atal datblygiadau y maent yn ystyried eu bod yn cael effaith negyddol. Enghraifft arall yw ysgol ferched y Bont-faen, ac mae cefnogaeth leol aruthrol i achub yr adeilad hwn. Mae'r gymuned ei eisiau ond nid yw'n ticio'r blychau cywir i Cadw. Mae'r Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol yn credu bod yn rhaid i'r gymuned leol wynebu colli treftadaeth leol sy'n bwysig iddynt. Mae'n sylfaenol anghywir nad oes gan y gymuned hon bŵer i achub y darn hwn o dreftadaeth leol, a chredaf y dylai Llywodraeth Cymru eu grymuso i addasu'r adeilad hwn at ddibenion gwahanol, a chefnogi eu prosiect yn hytrach na throi ei cefnau. 

Felly, rydym angen grymuso cymunedau lleol yn well i achub yr hyn sy'n bwysig iddynt, a defnyddio pŵer y Llywodraeth, yn lleol neu fel arall, i'w orfodi. Felly, yn hytrach na bod y Llywodraeth yn dweud wrth gymunedau beth y maent hi'n credu y maent ei eisiau, mae gan y Llywodraeth ddyletswydd gofal i ymateb i'r hyn y mae'r gymuned ei eisiau mewn gwirionedd. Os ydym yma i helpu cymunedau lleol i aros yn hyfyw, yn iach ac yn ddeinamig, rhaid iddynt gael gallu i atal newidiadau nad oes mo'u heisiau rhag cael eu gorfodi arnynt gan y Llywodraeth a dylanwadau allanol eraill. Dylid rhoi mecanweithiau ar waith y gellir eu gweithredu'n gyflym i ddiogelu'r gymuned pan gaiff problem ei nodi, ac ni ddylai cymunedau orfod brwydro mor galed i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed. 

Credaf fod cymunedau ledled Cymru wedi cael eu gadael i lawr gan Lywodraeth Cymru am nad yw'n eu grymuso. Yn hytrach, mae'n rhoi cymaint o rwystrau yn eu ffordd nes eu bod yn cael eu hannog i beidio â thrafferthu, neu i roi'r gorau iddi. Weithiau, nid y ffordd fwyaf effeithlon yn ariannol i gyngor yw'r ffordd orau i'r gymuned bob amser, a rhaid inni dderbyn hyn os ydym eisiau diogelu cymunedau lleol ar gyfer y dyfodol. Diolch yn fawr. 

Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy longyfarch Sam Rowlands, a agorodd y ddadl, a phawb sydd wedi datgan eu bod yn camu i lawr yfory, ar eich gwasanaeth gwych mewn llywodraeth leol fel arweinwyr a chynghorwyr? A minnau wedi bod yn gynghorydd fy hun, rwy’n gwbl angerddol am bwysigrwydd llywodraeth leol a rôl cynghorau lleol. Ond a gaf fi ddweud bod Carolyn Thomas yn fodel rôl rhagorol yn y ffordd y daeth yn gynghorydd lleol o lawr gwlad? Rydych wedi chwarae rôl wych, a bellach, rydych yma'n cynrychioli rhanbarth Gogledd Cymru gyfan fel Aelod o'r Senedd.

A gaf fi ddweud, Ddirprwy Lywydd, fy mod yn ei chael hi'n anodd deall sut y gall y Ceidwadwyr Cymreig gyflwyno'r cynnig hwn ar adeg pan fo'r argyfwng costau byw'n dinistrio bywydau pobl yma yng Nghymru yn y cymunedau yr ydym yn eu cynrychioli? Bydd pobl y tu allan i'r Siambr hon—yn wir, yn ein horiel gyhoeddus, rwy'n siŵr—yn clywed eu geiriau ac yn meddwl tybed pa realiti amgen y maent yn bodoli ynddo. Byddant yn meddwl tybed pam fod y Ceidwadwyr Cymreig yn poeni gymaint am lesiant cymunedau ledled Cymru. Maent wedi methu sefyll o'u plaid ar yr adegau pwysicaf.

Nid yw’r realiti yr ymddengys eu bod ynddo yn realiti lle maent wedi annog Boris Johnson i gymryd camau ar gostau byw. Nid yw'n realiti lle maent wedi mynd ati'n frwd i gadw'r ychwanegiad o £20 i'r credyd cynhwysol. Nid yw’n realiti lle maent wedi brwydro'n galed i sicrhau setliad ariannol teg i Gymru. Yn hytrach, mae'n realiti lle maent wedi ymateb i'r argyfwng costau byw drwy ganiatáu mwy o amser rhwng profion MOT. Ble mae eu dyhead i amddiffyn cymunedau Cymru? Nid ydynt wedi mynnu'r £3 biliwn sy'n ddyledus i'n cyllideb a'n cymunedau yng Nghymru. [Torri ar draws.] Yn amlwg, Ddirprwy Lywydd, mae pobl ledled Cymru yn wynebu argyfwng costau byw digynsail. Dywedodd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol—[Torri ar draws.]

A wnaiff y Gweinidog ildio i Aelod?

Gwnaf. [Anghlywadwy.] Jack.

Diolch am ildio, Weinidog. Clywsom yr hyn a ddywedoch chi yno am weithredoedd gwarthus Llywodraeth y DU, ond clywsom gan feinciau’r Ceidwadwyr eu bod am gael lleisiau cryf i gynrychioli cymunedau. A ydych yn cytuno â mi mai’r ffordd orau o gael cynrychiolaeth gref yn eich cymuned yw drwy bleidleisio dros Lafur Cymru yfory?

A chredaf y gwelwch ganlyniad hynny, pan ddaw democratiaeth leol i'r brig yfory. Ond y pwynt difrifol am y ddadl yr ydym yn ei chael heddiw yw’r straeon yn y newyddion, o ddydd i ddydd, am brisiau’n codi i’r entrychion: bwyd, tanwydd, dillad, costau teithio, rhent, cynnydd o 54 y cant yn y cap ynni yn unig. Dyma’r cynnydd mwyaf ym miliau ynni’r DU ers dros 20 mlynedd. Bydd y bil tanwydd cyfartalog yn codi i bron i £2,000 y flwyddyn. Beth oedd ymateb y Torïaid i hyn? Ad-daliad untro o £200 y mae'n rhaid ei dalu'n ôl.

Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi mwy na dwywaith yr hyn a gawsom mewn cyllid canlyniadol gan Lywodraeth y DU. Mae ein cronfa gymorth i aelwydydd gwerth £51 miliwn ym mis Rhagfyr yn targedu cymorth at y bobl sydd ei angen fwyaf. Yn ganolog i hyn, mae ein taliad cymorth tanwydd y gaeaf—taliad arian parod o £100. Gwnaethom ddyblu hwnnw i £200. Hefyd, mae £1.1 miliwn ar gael i gefnogi banciau bwyd, partneriaethau bwyd cymunedol a hybiau cymunedol.

Ond ar ôl i Ofgem gyhoeddi’r codiadau i’r cap ynni, fe wnaethom roi pecyn cymorth costau byw gwerth £330 miliwn ar waith, ymhell y tu hwnt i’r hyn a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU. Roedd yn cynnwys y taliad costau byw o £150, sy’n cefnogi dros filiwn o aelwydydd, a £25 miliwn arall—ac mae'n hollbwysig i awdurdodau lleol fod ganddynt y gronfa ddewisol honno hefyd, i ddiwallu anghenion y rheini y gwyddant sydd ei hangen fwyaf.

Mae £21.4 miliwn wedi’i ddyrannu i ymestyn prydau ysgol am ddim drwy’r Pasg, y Sulgwyn a’r haf, ac yn hollbwysig, ac fel y bu galw amdano yn y Siambr hon, rydym yn ymestyn y gronfa cymorth dewisol—£100 miliwn yn ychwanegol ar ei chyfer—ac yn ymestyn cynllun cymorth tanwydd y gaeaf i'r flwyddyn nesaf. Y taliad hollbwysig hwnnw—dim benthyciadau. Taliad. Dyma £200 o arian sy'n mynd i bocedi'r rheini sydd ei angen, yn wahanol i ad-daliad Llywodraeth y DU, y mae'n rhaid ei dalu'n ôl. Nid ad-daliad yw hwnnw. Dim ond benthyciad.

Felly, dyma sut y mae'n edrych pan fyddwn ni, Lywodraeth Llafur Cymru, yn sefyll o blaid cymunedau Cymru.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf, Darren.

Wrth gwrs, nid dyna’r unig beth a wnaeth Llywodraeth y DU i gefnogi pobl gyda’r sefyllfa costau byw. Fe wnaethant hefyd roi gostyngiad o £150 yn y dreth gyngor i aelwydydd, er mai yn Lloegr y digwyddodd hynny. Fe gawsoch chi gyllid canlyniadol. Gallech fynd 20 y cant ymhellach na hynny yma yng Nghymru oherwydd, wrth gwrs, am bob £1 sy’n cael ei gwario ar wasanaeth datganoledig yn Lloegr, mae Cymru'n cael £1.20 i'w wario yma. Pam na wnaethoch roi gostyngiad mwy hael yn y dreth gyngor i berchnogion tai a thalwyr y dreth gyngor yng Nghymru, sydd wedi gorfod ymdopi â chynnydd o hyd at 300 y cant yn y dreth gyngor mewn rhai awdurdodau lleol ers 1999, ers i'r Blaid Lafur fod mewn grym yng Nghymru?

Wel, wrth gwrs, Darren, rydych chi'n anghofio ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, sy'n werth £244 miliwn. Mae hwnnw ynddo’i hun yn helpu dros 270,000 o aelwydydd, ac mae 220,000 wedi’u heithrio’n gyfan gwbl rhag talu'r dreth gyngor, ond maent yn dal i gael y taliad costau byw o £150. Mae hwnnw'n dal i gael ei dalu i'r aelwydydd hynny yng Nghymru.

Ond mae hefyd yn hanfodol bwysig ein bod yn edrych ar y ffyrdd eraill o sefyll dros awdurdodau lleol: y £0.75 biliwn ychwanegol yn y setliad llywodraeth leol, a chyllid ar gyfer ysgolion, gofal cymdeithasol, y cyflog byw gwirioneddol. Mae'n hanfodol bwysig i weithwyr gofal cymdeithasol—y £43 miliwn a ddyrannwyd i fyrddau iechyd i'w weithredu—a'r cyfraniadau rhyfeddol a wnaethant, o ran y cyllid ychwanegol a ddyrannwyd i ofal cymdeithasol.

Ond hefyd, mae’n bwysig fod y rhaglen cyfleusterau cymunedol wedi’i chrybwyll: £42 miliwn ar gyfer bron i 300 o brosiectau, o Ynys Môn i sir Fynwy. Rwy'n siŵr y gwelwch hynny ym mhob un o’ch etholaethau. Ond rydym hefyd wedi diogelu swyddi a busnesau ar draws ein holl—

Mae'n ddrwg gennyf wneud ymyriad arall mor fuan, ond hoffwn ddweud rhywbeth am y rhaglen cyfleusterau cymunedol. A gaf fi ganmol Llywodraeth Cymru am y rhaglen honno? Mae wedi arwain at fuddsoddiad sylweddol mewn llawer o gyfleusterau cymunedol yn fy ardal i, gan gynnwys mannau addoli, sydd wedi’u haddasu ac sydd bellach yn hybiau i’w cymunedau, fel y buont erioed, ond bellach mae ganddynt gyfleusterau sydd wedi’u huwchraddio’n sylweddol. A allwch gadarnhau y byddwch yn parhau i ymrwymo i’r gronfa honno, gan gynyddu’r buddsoddiad hwnnw yn nhymor y Senedd hon?

Ein hymrwymiad oedd y £42 miliwn a mwy, y 300 o brosiectau, drwy gydol y pandemig, gan ei ymestyn, mewn gwirionedd, i sicrhau y gallai ddiwallu anghenion y pandemig. Ond mae'n bwysig inni gydnabod bod hwn yn fater sy'n ymwneud â chymunedau lleol yn dylanwadu ar yr hyn y maent yn dymuno ei gael, fel canolfan addysg ddiwylliannol Al-Ikhlas yng Nghaerdydd—cawsant £0.25 miliwn i drawsnewid dau eiddo cyfagos yn hyb cymunedol. Ac rwyf wedi bod yn awyddus iawn i sicrhau y dylid mabwysiadu ymagwedd ryng-ffydd wrth estyn allan at ein cymunedau Mwslimaidd, cymunedau Hindŵaidd, a chymunedau Cristnogol hefyd. Ac rydym wedi diogelu swyddi a busnesau ar draws ein holl gymunedau.

Felly, i gloi, ar yr holl gyllid a ddarparwyd gennym i adeiladu 20,000 o gartrefi carbon isel, £1 biliwn mewn cyfalaf ar gyfer addysg, Dechrau'n Deg—. Gallem barhau, Ddirprwy Lywydd, gyda phob portffolio yn rhoi llu o enghreifftiau o sut y mae’r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, gyda chefnogaeth mewn llawer o feysydd gan Blaid Cymru, yn sefyll o blaid y cymunedau yr ydym yn eu gwasanaethu, ac yn cyflawni ein rhaglen lywodraethu. Felly, y gwir amdani, Ddirprwy Lywydd, yw ei fod yn gam beiddgar yn wir, hyd yn oed ym myd gwleidyddiaeth, i'r Ceidwadwyr Cymreig gyflwyno cynnig o'r fath a hwythau'n gwneud cymaint o anghymwynas â'r bobl sydd ein hangen fwyaf. Bydd y Llywodraeth hon yn parhau i gyflawni. Byddwn yn parhau, gyda'n partneriaid mewn llywodraeth leol, i amddiffyn i'r eithaf y rheini a wasanaethwn. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl.

Diolch i Sam Rowlands am agor y ddadl. Fel y dywedodd, mae cynghorau mor bwysig yn ein dinasoedd, ein trefi a’n cymunedau, pan gânt eu grymuso’n briodol i fod felly. Fel y dywedodd, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gadael cymunedau i lawr mewn tri maes allweddol.

Cyllid: mae angen cyllid teg ar gynghorau ledled Cymru gyfan, gan gynnwys sir y Fflint. Gwn fod Carolyn Thomas wedi bod yn rhan o ymgyrchoedd lleol i dynnu sylw at fethiant polisi cyllido Llafur i ariannu’r sir yr oedd yn gynrychiolydd ynddi yn briodol. Peidio â chefnogi ac ymddiried mewn pobl a etholwyd yn lleol: mae arnom angen datganoli mor agos at y bobl â phosibl, ond yn hytrach, mae Llywodraeth Cymru yn cipio grym i Fae Caerdydd. A grymuso pobl leol i arwain ar benderfynu lle mae angen tai, cyfleusterau a gwasanaethau—lle dylid eu datblygu, gan ymddiried yn y bobl leol.

Cyfeiriodd Peredur Owen Griffiths at y modd y mae'n cynrychioli llawer o hen drefi a phentrefi glofaol, sy’n dal i ddioddef—a chan ddefnyddio rhywfaint o ryddid barddol yma—ar ôl 25 mlynedd o Lywodraeth Lafur barhaus yng Nghymru. Ac efallai y dylwn ddatgan: rwy'n or-ŵyr i löwr, y dywedwyd wrth ei fab, fy nhaid, na fyddai'n mynd i weithio i'r pwll; roedd yn mynd i dorri'r cadwyni a oedd wedi bodoli ers cymaint o genedlaethau. Cyfeiriodd at y diffyg gweithredu gan y Llywodraeth Lafur ar lifogydd a llygredd aer, a’r lefelau uchel o blant yng Nghymru sy'n byw mewn tlodi—rhywbeth y bûm yn tynnu sylw ato yma ers 19 mlynedd, ymhell cyn y daeth newidiadau'r Llywodraeth i ymyrryd, yn dilyn hynny. Fel y dywedodd, mae’n warth cenedlaethol, fel y mae'r ffaith nad oes gan Lafur strategaeth wrthdlodi.

Dywed Huw Irranca-Davies fod ei gymunedau'n llawn o bobl wych, ac wrth gwrs, maent yn llawn o bobl wych, ond o hynny ymlaen, clywsom osgoi cyfrifoldeb a gwadu atebolrwydd gan Aelod o'r blaid sydd wedi bod yn gyfrifol am hyrwyddo ffyniant a threchu tlodi yng Nghymru ers 25 mlynedd, ac a adawodd gyni—

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad? Mae'n ddrwg gennyf, mae gennych Aelod y tu ôl i chi sy'n gofyn.

Fe dderbyniaf un ymyriad byr.

Diolch. Cafodd fy enw ei grybwyll yn gynharach. A wnewch chi ailadrodd yr hyn a ddywedoch, gan fy mod am egluro hynny, os gwelwch yn dda, ar gyfer y cofnod?

Rydych wedi bod yn rhan o ymgyrchoedd trawsbleidiol cynghorwyr sir y Fflint i newid fformiwla gyllido llywodraeth leol Llywodraeth Cymru, fel nad yw sir y Fflint yn parhau i fod yn un o’r cynghorau a ariennir waethaf yng Nghymru.

Nid dyna a ddywedoch chi. Fe ddywedoch chi fy mod yn erbyn polisi Llafur Cymru. Felly, diolch am gywiro hynny. Mae hynny'n iawn.

Wel, polisi Llywodraeth Cymru oedd cefnogi’r fformiwla gyllido llywodraeth leol honno. [Torri ar draws.]

Byddwn yn gwirio'r Cofnod yn nes ymlaen i sicrhau bod yr hyn a ddywedwyd yn glir.

Mae'n ddrwg gennyf, ond mae gyda CLlLC hefyd. Diolch. Nid Llafur Cymru.

Bydd y Cofnod yn cael ei wirio yn nes ymlaen i gadarnhau beth a ddywedwyd.

Ac mae'r blaid—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf.

Mae gennym ymyriad arall. A wnewch chi dderbyn un arall, Mark?

Mae'n ddrwg gennyf?

Mae gennym ymyriad arall. A wnewch chi dderbyn un arall?

Wel, rydym braidd yn brin o amser.

Fe roddaf yr amser i chi, Mark.

Yn fyr iawn, os gwelwch yn dda.

Byr iawn yn wir. Rwy’n ceisio cael ateb i’r cwestiwn a ofynnais yn gynharach: pan oedd gennym Lywodraeth Lafur yma a Llywodraeth Lafur mewn grym yn y DU hefyd, pam y gwelsom filiwn o blant yn cael eu codi allan o dlodi? Beth y llwyddodd y gynghrair ryfedd honno i'w wneud lle mae Llywodraeth y DU wedi methu ei wneud, cyn ac ar ôl y Llywodraeth honno?

Yn ystod y blynyddoedd llwyddiannus, yn seiliedig ar ddyled anghynaliadwy, fe gafwyd llai o dlodi, ond yna, dechreuodd godi eto cyn 2010, ac erbyn 2010—. Edrychwch ar y Cofnod o areithiau a wnaeth fy nghyd-Aelodau a minnau yn y Siambr yma yn 2010 yn tynnu sylw at y broblem honno ac yn galw am weithredu i fynd i’r afael â hi. Gwiriwch y Cofnod.

A all yr Aelodau ar feinciau’r Ceidwadwyr dawelu, os gwelwch yn dda, gan yr hoffwn glywed ymateb Mark i’r ddadl?

Ac mae'n amddiffyn ei blaid, a adawodd gyni yn etifeddiaeth i Lywodraeth newydd y DU yn 2010, cyni a fyddai wedi arwain at orfodi toriadau mwy o lawer pe na bai Llywodraeth y DU wedi cymryd y camau a wnaethant. Dim ond dau o Aelod-wladwriaethau’r UE—ac yn amlwg, roeddem yn yr UE bryd hynny—a oedd mewn sefyllfa waeth, sef Iwerddon a Gwlad Groeg. Gwnaeth Iwerddon orfodi toriadau mwy na'r DU i gael gwared ar eu cyni hwy. Ni wnaeth Gwlad Groeg hynny, a gorfodwyd toriadau mwy o lawer arnynt hwy. Pa un a fyddai wedi bod orau gennych chi?

Peter Fox: mae ein cynnig, meddai, yn gywir ar gymaint o lefelau: teuluoedd, yr economi, addysg a GIG Cymru. O na bai Llywodraethau Llafur olynol Cymru ond wedi gwneud mwy, meddai, dros y 23 mlynedd diwethaf i adeiladu cymunedau cryf, gwydn ac economi gref, gan roi gobaith ac uchelgais i genedlaethau’r dyfodol. Dywedodd y gallai eu methiant i wneud hyn roi diwedd ar gyfleoedd bywyd, ac er bod sir Fynwy, dan arweiniad y Ceidwadwyr Cymreig, yn cael y lefel isaf o gyllid yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru, maent wedi darparu rhai o'r gwasanaethau gorau a pheth o'r arloesi gorau yng Nghymru. Dywedodd fod y cynghorau a reolir gan Lafur fel arfer yn torri gwasanaethau hanfodol er bod ganddynt gronfeydd wrth gefn enfawr y maent yn eu cario ymlaen flwyddyn ar ôl blwyddyn. A dywedodd fod cynghorau Ceidwadol yn cyflawni dros gymunedau; mae cynghorau Llafur, yn gyffredinol, yn eu gadael i lawr.

Dywedodd Mabon ap Gwynfor fod Cymru’n gymuned o gymunedau—yn sicr—sydd wedi'i gadael i lawr, meddai, gan ideoleg neoryddfrydol. Rwy'n ei chael hi'n anodd deall beth y mae hynny'n ei olygu. Mewn geiriau eraill, mae plaid asgell chwith eithafol, Plaid Cymru, yn condemnio ymagwedd nad yw'n hoff o eithafion, sy'n cydnabod manteision rhoi llais a rheolaeth i bobl leol a’r gymuned, sy'n cynhyrchu menter sy’n gwella ffyniant ac yn ariannu gwasanaethau cyhoeddus, ac yn hyrwyddo newid esblygiadol gan gydnabod bod newid chwyldroadol bron bob amser yn taro'r gwannaf galetaf.

Dywedodd Altaf Hussain y dylem wneud popeth a allwn i helpu ein busnesau i ffynnu wrth inni ailgodi wedi'r pandemig ac i roi rôl ganolog i bobl leol wrth adeiladu cymunedau cryfach, mwy diogel.

Dywedodd Carolyn Thomas, pan fydd yn cerdded o gwmpas y gymuned y mae'n perthyn iddi, y gallwch weld yr hyn sydd wedi'i gyflawni. Wel, rwy’n perthyn i’r un gymuned—rydym yn byw'n agos iawn at ein gilydd—ac rwy’n gweithio gyda llawer o’r sefydliadau y soniodd amdanynt ac yn noddwr i rai ohonynt, ac rwy’n cymeradwyo’r bobl wych, yr ymladdwyr a’r entrepreneuriaid cymunedol hynny, sydd wedi hybu cymaint o'r newid hwnnw. Ond rwyf hefyd yn cael llond bwced o e-byst bob dydd gan bobl yn sir y Fflint sy'n dweud wrthyf, er eu bod yn agored i niwed, fod gwleidyddion Llafur neu gyngor Llafur wedi dweud wrthynt beth sy'n dda iddynt, yn hytrach na'u holi beth y maent am ei gyflawni. [Torri ar draws.] Ac wrth gwrs, hoffwn pe na bai’r gwaith achos mor enfawr, yn enwedig pobl anabl ac eraill, ac wrth gwrs, mae ffyniant y pen yn sir y Fflint, a oedd ar yr un lefel â lefel y DU ym 1999, bellach yn llusgo ar ôl.

Joel James—dywedodd nad yw system ganolog o gynllunio Llywodraethol yng Nghymru, neu’r system ganolog yng Nghymru, yn deall anghenion cymunedau lleol, gyda chydlyniant yn cael ei niweidio wrth i bobl ddod yn ddi-hid ynghylch y system Lywodraethol hon. Mae arnom angen i gymunedau lleol gael eu grymuso i raddau mwy, ac ni ddylai cymunedau orfod ymladd mor galed i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed.

Gan Jane Hutt, y Gweinidog, clywsom ddarllediad gwleidyddol yn seiliedig unwaith eto ar osgoi—[Torri ar draws.]—osgoi cyfrifoldeb am eu methiant erchyll ac ysgytwol yn Llywodraeth Cymru ers 1999. Hefyd, rhoddodd restr i ni unwaith eto o sut y maent wedi dosbarthu'r cyllid y maent wedi'i dderbyn gan Lywodraeth y DU. Wedi'i lansio yn 2001, Cymunedau yn Gyntaf oedd rhaglen flaenllaw Llywodraeth Lafur Cymru i wella amodau byw a rhagolygon pobl yn y cymunedau mwyaf difreintiedig ledled Cymru. Fodd bynnag, nododd adolygiad archwilio Cymru o Cymunedau yn Gyntaf fod y rhaglen wedi deillio o anhrefn, nad oedd wedi'i chynllunio a bod diffyg cynllunio ariannol ac adnoddau dynol sylfaenol cyn lansio'r rhaglen. Pan gafodd ei dileu, roedd £0.5 biliwn wedi’i wario arni pan gyhoeddwyd bod Llywodraeth Cymru yn ei dirwyn i ben yn raddol, ar ôl methu lleihau’r prif gyfraddau tlodi na chynyddu ffyniant cymharol yng Nghymru. Fel y dywedodd Sefydliad Bevan:

'Ni wnaeth Cymunedau yn Gyntaf ostwng y prif gyfraddau tlodi yn y mwyafrif helaeth o gymunedau, a llai fyth drwy Gymru gyfan.'

Wel, ar ôl 23 mlynedd o Lywodraeth Cymru Lafur sy'n llywodraethu o’r brig i lawr, sy’n cadw pobl mewn tlodi, yn gorchymyn a rheoli, mae taer angen dull y Ceidwadwyr Cymreig o alluogi, grymuso a rhyddhau ein cymunedau lleol. A bydd hyn yn galw am chwyldro o ran polisi a darparu gwasanaethau yng Nghymru, gan alluogi pobl a chymunedau i nodi eu cryfderau ac i fynd i’r afael â’r problemau sylfaenol sy’n eu hatal rhag cyflawni eu potensial.

Fel y dywed Ymddiriedolaeth Carnegie, mae ymagwedd gwladwriaeth sy'n galluogi yn ymwneud â chydnabod

'y dylai'r Llywodraeth, ynghyd â hybu perfformiad gwasanaethau cyhoeddus, alluogi cymunedau i wneud yr hyn a wnânt orau', lle mae cymunedau yn y sefyllfa orau i ddod â chyfoeth o wybodaeth leol ac egni cyfunol i'r penderfyniadau sy'n effeithio arnynt.

Fodd bynnag, fel y canfu ymchwil yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau,

'Mae pobl yng Nghymru yn teimlo'n llai a llai abl i ddylanwadu ar benderfyniadau sy'n effeithio ar eu hardal leol.'

Rhoddodd Deddf Lleoliaeth 2011 gan Geidwadwyr y DU hawliau a phwerau newydd i gymunedau ac unigolion ddatganoli grym ac annog mwy o arloesi a hyblygrwydd lleol. Fodd bynnag, methodd Llywodraeth Lafur Cymru gyflwyno’r rhan fwyaf o’i darpariaethau allweddol yng Nghymru. Wel, drwy fabwysiadu’r agenda hawliau cymunedol yng Nghymru o’r diwedd, gallwn symud grym oddi wrth y Llywodraeth ganolog yng Nghaerdydd tuag at gymunedau, gan greu cymdeithas sy’n ymgysylltu mwy ac sy’n fwy ymatebol. Mae’n bryd chwalu hualau Llywodraeth Cymru sy’n llywodraethu o’r brig i lawr, yn bryd galluogi ein cymunedau ac yn bryd rhyddhau Cymru i anelu at adferiad bywiog sydd wedi’i bweru gan bobl.

Ers dechrau datganoli bron i chwarter canrif yn ôl, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn fwy a mwy awyddus i ddinistrio ei beirniaid drwy wawd, malais ac osgoi cyfrifoldebau, heb gynnig fawr ddim dadleuon gwleidyddol difrifol. Drwy gydol fy amser yma ers 2003, rwyf wedi gwrando arnynt yn brolio am allbynnau yn hytrach na chanlyniadau, faint sy’n cael ei wario yn hytrach na pha mor dda, gan fethu monitro a gwerthuso eu rhaglenni a’u gwariant yn effeithiol. Bob tro y mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi argymell cynigion, deddfwriaeth a gwelliannau i ddeddfwrieth yn seiliedig ar hawliau dynol a hawliau cymunedol, maent wedi pleidleisio yn eu herbyn.

Mark, rwyf wedi rhoi’r amser ychwanegol i chi ar gyfer yr ymyriadau. Mae angen ichi ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda.

Y frawddeg olaf, felly. Gan eu bod yn credu na allant golli grym, mae Llywodraeth Lafur gyfeiliornus Cymru wedi bod yn gadael cymunedau lleol Cymru i lawr ers llawer gormod o amser.

A gaf fi atgoffa’r Aelodau—? Rwy’n gwbl ymwybodol fod etholiad yfory, fel y mae’r cyhoedd, ond mae’n deg ein bod am wrando ar y cyfranwyr, p’un a ydynt yn cau’r ddadl, yn agor y ddadl neu’n cymryd rhan yn y ddadl. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai pob Aelod o bob plaid sicrhau eu bod yn caniatáu i'r cyfraniadau hynny gael eu clywed, os gwelwch yn dda.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.