Part of the debate – Senedd Cymru am 4:05 pm ar 4 Hydref 2022.
Heddiw, mae treftadaeth y byd yn chwarae rhan bwysig yn ein heconomi dwristiaeth, gan ddenu miloedd o ymwelwyr yma bob blwyddyn. Ond ni ddylem anwybyddu ei fuddion ehangach; yn benodol, balchder cymunedol, llesiant ac ymdeimlad o le.
Roedd yr enwebiad tirwedd llechi yn nodedig am gynnwys y gymuned. Fe wnaeth y prosiect LleCHI, a ariannwyd gan Dreftadaeth y Loteri, gefnogi pobl ifanc o'r rhanbarth i chwarae rhan flaenllaw wrth ymchwilio a dehongli eu treftadaeth a chymryd rhan yn yr asesiad arysgrif ffurfiol. Mae'r cyfranogiad hwnnw'n argoeli'n dda ar gyfer y dyfodol.
Felly, beth sydd wedi digwydd ers yr arysgrif? Wel, yn gyntaf, mae'r cynllun rheoli partneriaeth yn cael ei roi ar waith. Mae'r ddau awdurdod cynllunio lleol wedi mabwysiadu canllawiau cynllunio atodol ac wedi cyhoeddi canllawiau arddull cymunedol yn Gymraeg a Saesneg er mwyn cynorthwyo trigolion, datblygwyr a'r diwydiant adeiladu i chwarae eu rhannau wrth reoli eiddo hanesyddol yn gynaliadwy o fewn y safle.
Mae partneriaid yn parhau i chwarae rhan weithredol. Mae gwaith dynodi Cadw bron wedi gorffen, a'i bwyslais bellach wedi troi at gadwraeth. Mae grantiau Cadw yn cefnogi gwaith yn y tŷ injan yn chwarel Dorothea, a'r llynedd cyhoeddodd Cronfa Treftadaeth y Loteri Genedlaethol grant gwerth £3.1 miliwn i Reilffyrdd Ffestiniog ac Ucheldir Cymru, un o'r partneriaid craidd sydd yn y safle, i adfer ei adeiladau yn Boston Lodge.
Cyfrifoldeb pwysig i reolwyr treftadaeth y byd yw trosglwyddo gwerthoedd y safleoedd trwy addysg a dehongli, ac yma hefyd gwnaed cynnydd da. Mae grant o £150,000 gan Lywodraeth Cymru wedi ariannu arwyddion a deunydd dehongli unedig ar draws y safle treftadaeth y byd. Mae gwaith hefyd yn mynd rhagddo i ddatblygu cynllun ymgysylltu cymunedol, dehongli a rheoli ymwelwyr cynhwysfawr, wedi’i gefnogi gan £128,000 o arian datblygu gan y Loteri Genedlaethol. Ochr yn ochr â hyn, mae Amgueddfa Cymru yn datblygu cynigion ar gyfer ailddatblygu Amgueddfa Lechi Cymru, gydag amgueddfa gogledd Cymru yn ffurfio rhan o hyn.
Dechreuais drwy ein hatgoffa bod yna ddau safle treftadaeth y byd yn y gogledd-orllewin. Cestyll a muriau trefi'r Brenin Edward yng Ngwynedd oedd y safleoedd treftadaeth y byd cyntaf i gael eu harysgrifio yng Nghymru ac maen nhw'n ddarluniad diddorol o amcanion ehangach treftadaeth y byd, nad ydyn nhw, fel mae rhai pobl yn tybio, yn syml i ddathlu treftadaeth, ond yn hytrach i gydnabod safleoedd o bwys hanesyddol ac i ddarparu cyfleoedd i ddysgu ohonyn nhw.
Mae hanesion cymhleth i'r pedwar castell sy'n rhan o safle treftadaeth y byd sy'n codi cwestiynau pwysig am ddigwyddiadau a luniodd ein cenedl. Cestyll Seisnig oedd y rhain yn wreiddiol, a adeiladwyd gan Edward I i reoli pobl oedd wedi’u llorio yn sgil colli eu tywysog, Llywelyn ap Gruffudd, ac yn anorfod maen nhw'n codi llawer o emosiynau pwerus. Mae'r cyfeddiannu canoloesol hwnnw wedi atseinio ers canrifoedd ac mae'n bwysig bod y ffordd yr ydym yn rheoli ac yn cyflwyno’r cestyll hyn, yn arbennig castell Caernarfon, yn cydnabod pob agwedd ar yr hanes hwnnw a beth mae'n ei olygu i bobl heddiw.
Yn ddiweddarach y mis hwn, byddaf yn ymweld â Chaernarfon i agor prosiect newydd Porthdy’r Brenin y mae Cadw wedi'i gyflawni. Mae hwn yn fuddsoddiad o £5 miliwn a fydd yn galluogi ymwelwyr i brofi ystafelloedd o fewn y castell na fu modd eu cyrraedd ers canrifoedd ac i gael mynediad i lawr uchaf y porthdy drwy ddefnyddio lifft. Am y tro cyntaf, bydd pob ymwelydd yn cael mynediad i'r neuadd ganoloesol ar y lefel uchaf, a gynlluniwyd, ond na chafodd ei chwblhau erioed. Ochr yn ochr â hyn mae dehongliad newydd sy'n adlewyrchu hanes heriol y castell yn onest, gan ddefnyddio cyfuniad o naratif a cherfluniau i helpu ymwelwyr i ystyried ei swyddogaeth yn y gorffennol a heddiw. Yn ogystal â bodloni ein rhwymedigaeth i warchod ein treftadaeth y byd, bydd y buddsoddiad hwn hefyd yn gwneud cyfraniad hanfodol i economi'r rhanbarth.
Rwy'n gorffen trwy gymryd y cyfle hwn i ddiolch i’r holl sefydliadau, unigolion a chymunedau sy'n rheoli ein safleoedd treftadaeth y byd ar ein rhan ni i gyd. Drwy eu hymdrechion nhw rydym ni’n cyflawni ein rhwymedigaethau o dan y confensiwn i ofalu am y safleoedd hyn ar ran cenedlaethau'r dyfodol, yma yng Nghymru ac ar draws y byd.