Mae'n bleser cael y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon eto a hyrwyddo achos cyn-filwyr yng Nghymru. Mae'n achos sydd, er gwaethaf y gwelliannau mewn hawliau a gwasanaethau i gyn-filwyr yn ystod y blynyddoedd diwethaf, angen hyrwyddwr o hyd. Mae'r argyfwng tai sy'n bodoli yng Nghymru yn effeithio'n anghymesur ar gymuned ein lluoedd arfog. Mae ymchwil gan y Lleng Brydeinig Frenhinol wedi canfod bod oedolion o oedran gweithio yn y gymuned gyn-filwr yn fwy tebygol o fod yn sâl neu'n anabl nag oedolion eraill yn y DU. Mae hyn yn golygu bod rhestrau aros am dai cymdeithasol sydd eisoes yn hir yn cael eu gwneud hyd yn oed yn hirach pan fo angen tai hygyrch. Amlygwyd y mater hwn gan ITV News, a adroddodd ar gyn-filwr y fyddin, Tom Weaver o Ben-y-bont ar Ogwr, y bu'n rhaid iddo aros degawd am eiddo cwbl hygyrch i fod ar gael.

Bydd yr argyfwng costau byw hefyd yn effeithio'n anghymesur ar gymuned y lluoedd arfog. Ar gyfartaledd, mae aelwydydd anabl yn wynebu costau ychwanegol o tua £584 y mis—ffigwr a fydd ond yn gwaethygu gyda chostau ynni sy’n cynyddu a chwyddiant cynyddol. Pan fyddwch yn ychwanegu y cyfraddau uchel o broblemau iechyd meddwl a'r defnydd o sylweddau ymhlith cyn-filwyr, mae angen clir i ofalu am ein cyn-bersonél y gwasanaeth arfog.

Mae angen clir hefyd i ddysgu o gamgymeriadau'r gorffennol ac osgoi rhoi personél y gwasanaeth arfog mewn perygl o niwed mewn gwrthdaro diangen. Mae'r rhyfel byd cyntaf yn cael ei ystyried i raddau helaeth gan haneswyr fel rhywbeth diangen—allwn i ddim dweud hynny—fel gwrthdaro diangen. Roedd y pris a dalwyd gan gymunedau ar hyd a lled Cymru yn wirioneddol drwm. Arweiniodd y gwrthdaro at Ddiwrnod y Cofio, ac mae tôn gwrth-ryfel prudd yn cael ei bortreadu gan y llyfr clasurol All Quiet on the Western Front. Mae'r addasiad ffilm diweddar o'r llyfr hwn wedi cael ei ategu am ei bortread realistig o greulondeb rhyfel, ond yn anochel mae diffyg deunydd ffynhonnell. Wedi'i ysgrifennu gan y nofelydd Almaenig Erich Maria Remarque, a gafodd ei gonsgriptio i'r rhyfel yn 18 mlwydd oed, mae'n dal i fod y llyfr gwrth-ryfel eithaf. Byddai’n gwneud lles i rai o'r arweinwyr clecio cleddyfau ledled y byd ddarllen a deall y neges ddigyfaddawd a phybyr. Fel yr ysgrifennodd Erich ei hun:

'Nid yw'r llyfr hwn i fod yn gyhuddiad nac yn gyfaddefiad, ac yn sicr nid yw'n antur, am nad yw marwolaeth yn antur i'r rhai sy'n sefyll wyneb yn wyneb ag ef. Yn syml, bydd yn ceisio adrodd am genhedlaeth o ddynion a gafodd, er ei bod yn bosib eu bod wedi dianc rhag pelenni, eu dinistrio gan y rhyfel.'

Dylai'r dyfyniadau hyn adleisio drwy hanes fel rhybudd i bob cenhedlaeth newydd am ryfel. Dyma pam rwy'n eich annog chi i gyd i gefnogi ein gwelliant i ymdrechu i gael datrysiadau heddychlon i wrthdaro.

Yn anffodus, torrwyd yr addewid 'byth eto' a ddilynodd y rhyfel byd cyntaf ar ôl dim ond dau ddegawd gan ddyfodiad rhyfel byd arall, a laddodd fwy o bobl a gweld gwawr terfysg newydd, y bom atomig. Yr un ymyl arian a ddaeth i'r amlwg o wrthdaro gwaedlyd yr ail ryfel byd oedd yr awydd i greu cymdeithas newydd yn y DU. Fe wnaeth y milwyr hynny oedd yn dychwelyd a'u teuluoedd, gan gynnwys fy mam-gu a'm tad-cu, roi eu hunain yn gyntaf ac ethol Llywodraeth sosialaidd uchelgeisiol oedd yn addo rhoi'r rhai wedi'u hesgeuluso, y rhai wedi’u niweidio a'r tlotaf yn gyntaf. Arweiniodd yr uchelgais yma at greu'r GIG, ailadeiladu'r economi a rhaglen adeiladu tai torfol oedd yn gwbl hanfodol.

Nid ydym wedi dioddef gwrthdaro byd-eang yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond, wrth gwrs, mae yna wrthdaro o hyd yn digwydd yn fyd-eang ar hyn o bryd. Daw'r rhain yn ogystal â brwydr fyd-eang yn erbyn COVID a achosodd sioc enfawr i'n gwasanaethau iechyd, yr economi a'n cymdeithas gyfan. Yn 1945, creodd diwedd yr ail ryfel byd gyfle i Lywodraeth sosialaidd flaengar, uchelgeisiol weithredu; efallai y gall pandemig COVID roi cyfle i Lywodraeth Cymru ddod o hyd i rywfaint o uchelgais i ailosod ac ailadeiladu er mwyn darparu gwasanaethau gwell i'r bobl sydd eu hangen fwyaf.

Nid yw'r status quo yn gweithio i lawer, gan gynnwys cyn-filwyr. Dylem fanteisio ar y cyfle i gryfhau gwasanaethau cyhoeddus a gwella bywydau'r mwyafrif, nid yr elît breintiedig. Mae angen uchelgais, gydag ewyllys i weithredu newid, i warchod ein rhai mwyaf agored i niwed ac i ymdrechu i sicrhau dyfodol mwy heddychlon a llewyrchus. Diolch yn fawr.