Mae'r canllawiau a gafodd eu rhyddhau yn gynharach heddiw i'w croesawu, pryd rwy'n siŵr bod y Dirprwy Weinidog wedi ceisio rhoi eglurder i gyrff cyhoeddus, fel awdurdodau lleol, ddeall yn well faterion coffáu cyhoeddus. A gaf i hefyd ategu'r sylwadau yn arbennig am bwy sydd ar goll, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n bwynt cwbl ddilys a theg? Rwy'n credu ei bod yn anodd iawn, iawn dod o hyd i bobl nad ydyn nhw'n wyn, menywod a phobl ag anableddau, sy'n cael eu coffáu'n gyhoeddus yng Nghymru. Felly, cytunaf yn llwyr â'ch teimlad ynghylch hynny hefyd.

Ond yn gyntaf oll, hoffwn ailadrodd bod yr holl benderfyniadau hyn yn cael eu gwneud mewn modd cynhwysfawr, ac i wneud yn siŵr nad oes un agwedd gyffredinol at osod neu hyd yn oed gael gwared ar gerfluniau presennol. Daw hyn â fi at fyrdwn yr hyn a allai gael ei alw'n 'unigolion problematig' yn y canllawiau. Mewn geiriau eraill, henebion pobl y mae eu gweithredoedd wedi achosi dadlau heddiw. Yn amlwg, mae hynny'n fater sy'n ennyn teimladau cryfion ar bob ochr. Yn hytrach na gwaredu neu ddinistrio henebion a gwaith celf pobl a fyddai efallai'n cael eu gweld bellach gan rai fel rhai â chefndir negyddol, gellid gweld hyn yn hytrach, fel y sonioch chi, fel cyfle i ychwanegu darn ychwanegol o gyd-destun i addysgu'r cyhoedd am gefndir llawn y person dan sylw, gan roi'r manylion problematig a'r rhesymau pam eu bod yn cael eu coffáu hefyd.

Wrth gwrs, bydd golwg gytbwys ar hanes y bobl hyn yn ychwanegu at wybodaeth y cyhoedd a'n dealltwriaeth hanesyddol ein hunain hefyd. Fodd bynnag, ni ddylai hynny fyth gymryd ffurf fandaliaeth ddiwylliannol na rhwygo na dinistrio cof hanesyddol. Dywedwyd yn aml mai'r rhai sy'n anghofio'r gorffennol yw'r rhai a wnaiff ei ailadrodd. Mewn digwyddiadau fel dymchwel y cerflun o Edward Colston ym Mryste a'r gwaith o orchuddio'r cerflun o Thomas Picton, gallwn weld bod troi henebion hanesyddol yn bwynt cyfeirio ar gyfer gwleidyddiaeth hunaniaeth ar ffurf yr Unol Daleithiau yn ffordd sydd dim ond yn arwain at rannu. Yr hyn sydd angen i ni ei wneud yn siŵr yw bod y penderfyniadau hyn i gyd yn cael eu gwneud yn lleol gyda chanllawiau clir, gan fy mod yn gobeithio ein bod wedi gweld y llwybr tuag at heddiw, i wneud yn siŵr nad un grŵp neu safbwynt penodol yn unig sy'n dylanwadu ar y rhai sy'n gwneud y penderfyniadau ar draul ac aberth eraill. Felly, pa ystyriaethau ydych chi wedi eu rhoi, Dirprwy Weinidog, i hyn, a sut ydych chi'n bwriadu sicrhau bod pob barn yn cael ei chlywed pan ddaw hi at goffáu yn y dyfodol?

Roeddwn i hefyd eisiau crybwyll, yn fyr, farwolaeth drasig Ei diweddar Fawrhydi. Yn ystod y cyfnod o alaru, rydym wedi gweld amrywiaeth o henebion a chofebion symudol yn cael eu gosod i dalu teyrnged i'n brenhines sydd wedi gwasanaethu hiraf, ac mae hynny'n aml wedi cael ei wneud ar y cyd rhwng trigolion a chynghorau lleol. Wrth i wyneb ein Brenin newydd ddechrau ymddangos ar ein harian yn raddol, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn gwneud yn siŵr bod yna ymroddiad parhaol, parhaus hefyd i'n diweddar Frenhines. Fel y nodir yn gywir yn y canllawiau a gyhoeddwyd heddiw, mae coffáu cyhoeddus yn cael ei greu at ystod o ddibenion a chyda bwriadau anrhydeddus. Felly, mae angen i ni wneud yn siŵr nad ydyn ni'n edrych ar bopeth yn y gorffennol drwy sbectol yr unfed ganrif ar hugain, ond gyda syniadau a meddyliau heddiw, fel y gallwn ni addysgu'r cenedlaethau nesaf ar ein hanes, a pheidio ceisio ei ailysgrifennu.

Er hynny, rwy'n bryderus, yn y canllawiau, am y geiriad sy'n ymwneud â ffigyrau milwrol, pryd y mae hefyd yn awgrymu eu bod hwythau hefyd yn cael eu hystyried yn broblematig, gan y gallai rhai gofio 'dioddefwyr eu hymgyrchoedd'. Mae'r rhain yn bobl sydd, ar y cyfan, wedi gwasanaethu ar ran ein gwlad ac wedi gwneud hynny gydag anrhydedd a theilyngdod. Nid ydyn nhw'n haeddu wynebu'r cyhuddiadau cymhleth hyn oherwydd canllawiau, nad ydyn nhw'n datgan yn glir, y gallai'r rhai a wasanaethodd ein gwlad i amddiffyn ein rhyddid yr ydym yn ei drysori mor annwyl heddiw, o bosibl, ganfod eu hunain yn cael eu dilorni neu eu gwarthruddo dim ond am ddilyn gorchmynion a roddwyd iddyn nhw ar y pryd i amddiffyn ein rhyddid a gwasanaethu ein gwlad.

Yn y rhan 'egwyddorion ac ymarfer' o'r canllawiau, er ei fod wedi'i nodi a'i dderbyn bod penderfyniadau cynhwysol yn gwrando ac yn gweithredu ar brofiad cymunedau amrywiol, eto, hoffwn ailadrodd y pwynt nad oes gennym yr un bobl dro ar ôl tro yn gwneud yr un penderfyniadau ar bob plac, pob heneb, a phob coffâd. Mae ehangder o amrywiaeth, lleisiau a phersbectif yn hanfodol wrth wneud penderfyniadau hefyd. Ac rwy'n derbyn y ffaith bod ymgysylltu yn mynd i fod yn hanfodol drwy'r holl brosesau hyn. Fel enghraifft o hyn, yn y broses gynllunio sy'n cael ei defnyddio gan gynghorau lleol, gallai'r prosesau hyn gael y cyfle i gyfoethogi cymunedau, cydlyniant cymdeithasol a safbwyntiau sydd â diddordeb drwy ddod â'r holl safbwyntiau ynghyd ag amcan a rennir o sicrhau bod eu cymuned yn cael ei chlywed drwy addysg a gwybodaeth. Does gennyf ddim amheuaeth y bydd barn gref ar bob ochr, ni waeth pa fath o goffáu a gyflwynir yn y dyfodol, ond mae angen i ni sicrhau nad ydym yn aberthu barn un gymuned o blaid un arall, a allai yn ei dro achosi rhaniadau pellach o fewn y cymunedau hynny. Felly, fy nghwestiwn olaf fyddai: o ystyried y dull cytbwys gofalus sydd ei angen i sicrhau nad oes unrhyw gymuned yn cael ei hepgor, pa waith ymgysylltu pellach y gallech chi fod yn ei wneud, Gweinidog, gyda rhanddeiliaid i roi cyfle i bob cymuned gyfranogi yn y broses hon? Diolch.