A gaf i ddiolch i Tom Giffard am y sylwadau cefnogol yna i raddau helaeth a rhai o'r awgrymiadau adeiladol iawn a wnaeth? Er mwyn ceisio ymdrin â'ch sylwadau yn eu trefn, Tom, ein bwriad yw bod pob penderfyniad a wnaed ar sut rydym yn coffáu, o ran coffáu cyhoeddus yn y presennol a'r dyfodol, yn cael ei wneud gan bobl leol a bod cyfraniad mor eang â phosibl yn hynny. Rhan o'r broses ar gyfer yr ymgynghoriad ynghylch y canllawiau yw ei fod yn rhoi cyfle arall eto i amrywiaeth ehangaf y boblogaeth gymryd rhan ac i ddweud beth maen nhw'n ei feddwl am hynny.

O ran y broses y buom yn ei dilyn i ddrafftio'r canllawiau, roedd gennym ni nifer o gyrff a rhanddeiliaid dan sylw, o dan arweiniad Marian Gwyn o Race Council Cymru, a chynhaliwyd cyfres o weithdai lle roedd pobl o bob math o wahanol grwpiau a chefndir yn gallu dod draw i ddweud eu dweud. Ac fel rwy'n dweud, mae'r sawl a arweiniodd yr archwiliad gwreiddiol, Gaynor Legall, hefyd wedi cael cyfle i roi sylwadau arnyn nhw. Gobeithio y bydd y broses ymgynghori yn ehangu ar hynny, ond dyma lle rydym ni wedi dechrau.

Rwy'n credu beth sy'n bwysig yn hyn i gyd—. Roeddech chi'n sôn sut na ddylem ni droi at fandaliaeth ddiwylliannol, a buoch chi'n siarad am Colston a Picton, ac fe ddychwelaf at Picton yn y man. Yn y ddwy sefyllfa hynny—. Mae dinas Bryste, er enghraifft, wedi sefydlu mewn gwirionedd—. Rwy'n ceisio cofio beth yw enw'r sefydliad nawr. Maen nhw wedi sefydlu Comisiwn Hanes Bryste 'We Are Bristol', lle maen nhw'n helpu'r gymuned i fynd i'r afael â'r dreftadaeth gymhleth ac aml ei dehongliad. Mae yna rywbeth tebyg iawn yn digwydd yn Lerpwl hefyd, gyda'u hanes cymhleth hwythau.

Nid wyf yn meddwl bod hyn yn ymwneud â fandaliaeth ddiwylliannol yn yr ystyr o ddinistrio henebion; mae'n ymwneud â sut rydym ni'n eu dehongli. Os ydyn ni'n siarad am Picton, er enghraifft, dywedais fy mod i eisiau dod yn ôl ato, oherwydd fe wnaethoch chi'r pwynt am y fyddin ac, wrth gwrs, roedd Picton yn gadfridog milwrol. Ond roedd Picton hefyd yn gyfrifol am arteithio merch 14 oed. Felly, yr hyn a ddywedwn yw, wrth gydnabod ei le yn ein hanes a'r hyn a wnaeth fel cadfridog, gan ymladd dros ei wlad dan y gorchmynion a roddwyd iddo, gwnaeth rai pethau ofnadwy hefyd, yn ymwneud â'r fasnach gaethweision, a oedd hefyd yn ymwneud ag arteithio caethferch ifanc. Mae angen dweud hynny hefyd, ac mae angen cyd-destunoli hynny o ran cydbwyso'r hanes yr ydych chi'n sôn amdano. 

Rwy'n credu ein bod ni yn gweld pethau yr un fath. Rwy'n credu mai'r hyn yr ydym ni'n ei ddweud yw ein bod ni'n deall, pan godwyd yr henebion hyn yn wreiddiol, ein bod ni'n edrych arno mewn ffordd wahanol. Rydym bellach yn edrych arno drwy lens wahanol. Rwyf dim ond yn meddwl am y sgwrs a gefais gyda rheolwr amgueddfa Cyfarthfa yn fy etholaeth, pan sefais ar risiau castell Cyfarthfa a ninnau o dan ystafell wely Crawshay. Dyma ni'n edrych allan ar draws Merthyr a dywedodd y rheolwr wrthyf, 'Dyma lle safai Crawshay bob bore gan arolygu popeth yr oedd yn berchen arno ar draws Merthyr Tudful.' Ond wrth gwrs, allwn ni ddim edrych ar hynny drwy lygaid yr unfed ganrif ar hugain, oherwydd yn amser y Crawshays, ac yn sicr y Crawshays cynnar, a siarad yn gyffredinol roedd y gweithwyr hynny'n cael cyflog da ac yn cael gofal da. Felly, mae'n rhaid i ni osod hynny yng nghyd-destun yr oes honno, yn hytrach na'r unfed ganrif ar hugain. Ond mae'n ymwneud yn llwyr â chydbwyso cyd-destun hanes unrhyw un yr awn ati i geisio ei goffáu.